Marketing Research paper I (Marathi Version)-munotes

Page 1

1 १
विपणन संशोधन पररचय
INTRODUCTION OF MARKETING
RESEARCH
प्रकरण संरचना
१.० ईद्दिष्टे
१.१ प्रस्तावना
१.२ द्दवपणन संशोधन ऄथथ - व्याख्या
१.३ द्दवपणन संशोधनाची वैद्दशष्टे
१.४ द्दवपणन संशोधनाचा ईिेश व महत्त्व
१.५ द्दवपणन संशोधनाची गरज
१.६ द्दवपणन संशोधनाचे काये
१.७ द्दवपणन संशोधनाचे द्दवपणन द्दनणथयामध्ये महत्व
१.८ द्दवपणन संशोधनाचे फायदे
१.९ द्दवपणन संशोधनाच्या मयाथदा
१.१० द्दवपणन संशोधनाची व्याप्ती
१.११ द्दवपणन संशोधनातील पायऱ्या / टप्पे
१.१२ द्दवपणन संशोधनातील द्दनतीमत्ता
१.१३ भारतीय द्दवपणन संशोधन मंडळाची व्यावसाद्दयक मुल्याबाबत भूद्दमका
१.१४ द्दवपणन संशोधनातील रोजगाराच्या संधी
१.१५ द्दनणयथ अधार पध्दती
१.१६ द्दवपणन माद्दहती पध्दती
१.१७ महत्त्वाचे फरक
१.१८ तथ्याची खाण /ईत्खलन
१.१९ सारांश
१.२० स्वाध्याय
१.० उविष्टे (OBJECTIVES) १) द्दवपणन संशोधनाचा ऄथथ समजेल.
२) द्दवपणन संशोधनाचे ईिेश व घटक स्पष्ट होइल.
३) द्दवपणन संशोधनाची व्याप्ती समजून घेता येइल. munotes.in

Page 2

द्दवपणन संशोधन - I
2 ४) द्दवपणन संशोधनाची अवश्यकता व गरज समजावून घेता येइल.
५) द्दवपणानातील रोजगाराच्या संधी शोधता येतील.
१.१ प्रस्तािना (INTRODUCTION) अजच्या कोणत्याही व्यवसायांचे यश प्रामुख्याने द्दवपणन व्यवस्थापनावर ऄवलंबून ऄसते.
ग्राहकाच्या, ऄपेक्षा, गरजा, प्रद्दतद्दिया, समजवून घेउन त्याप्रमाणे अजचे ईत्पादक वस्तू
द्दनद्दमथती संबंधी द्दनणथय व धोरण ठरद्दवत ऄसतात. यासाठी ग्राहकांची व द्दवपणन द्दवषयक
माद्दहती द्दमळद्दवणे करीता व्यावसाद्दयक संस्था सतत जे प्रयत्न करतात त्यास द्दवपणन
संशोधन ऄसे म्हणता येइल.
अजच्या स्पधाथत्मक व जागद्दतकीकरणाच्या युगात प्रत्येक व्यावसाद्दयक संस्थाना सतत
द्दवपणन द्दवषयक माद्दहती द्दमळवणेसाठी संशोधन करावे लागते. अजच्या गळेकापू स्पधेच्या
काळात द्दवपणन संशोधनाचे महत्त्व ऄन्नन्य साधारण अहे. बाजारपेठेचा द्दवस्तार,
तंत्रज्ञानातील बदल व ग्राहक वतथन सतत बदलत ऄसल्याने वस्तू द्दनद्दमथती पासून
द्दवतरणापयंत सवथ क्षेत्राची द्दवद्दवध प्रकारची माद्दहती कशी द्दमळवावी हा एक प्रश् न ऄसतो.
सवथकाळ एकच माद्दहती ईपयोगी नसते. सवथ तथ्ये ऄचूक व्यवद्दस्थत नसल्याने सतत
द्दवपणन संशोधन करावे लागते.
व्यावसाद्दयक जगामध्ये “Market” अद्दण “Marketing” हे दोन शब्द एकाच ऄथाथने वापरले
जातात. परंतू Market म्हणजे द्दवपणी (बाजारपेठ) होय तर Marketing म्हणजे द्दवपणन
होय. वस्तू द्दनद्दमथतीपासून ऄंद्दतम ईपभोक्तापयंत वस्तू व सेवा देण्याची द्दिया म्हणजे द्दवपणन
होय. Market द्दवपणीचा ऄथथ फक्त व्यापारी जागा द्दकंवा बाजारपेठेची जागा होय. ईदा. फळ
बाजार, भाजी बाजार, कापड बाजार आ यावरुन द्दवपणी म्हणजे वस्तू व सेवा खरेदी -
द्दविीची जागा होय.
यावरुन, “संभाव्य व्यापार व्यवहाराचे संपूणथ पररक्षेत्र / भौगोद्दलक प्रदेश म्हणजे द्दवपणी होय”.
“ईत्पादन द्दवपणी म्हणजे लोकांनी एकत्र येण्याचे ऄसे द्दठकाण की जेथे वस्तू व सेवा यांची
देवाण - घेवाण होइल व त्यांची खरेदी - द्दविी केली जाइल ऄशी जागा होय.” तर, “वस्तू व
सेवाच्या द्दनद्दमथती पासून ईपभोक्तापयंत वस्तूचा प्रवाह व त्यातील ईधोग द्दियेच्या सहचारी
घटकांचा ऄभ्यास व मूल्यमापन म्हणजे द्दवपणन संशोधन होय.”
१.२ विपणन संशोधनाच्या व्याख्या (MEANING AND DEFINITION OF MARKETING RESEARCH) द्दवपणन संशोधन म्हणजे वस्तू व सेवा यांच्या खरेदी द्दविी संबंधात द्दनमाथण होणाऱ्या
समस्यांच्या ऄनुरोधाने तपशीलवारपणे अकडेवारीच्या मदतीची नोंद करणे व द्दवश्लेषण
करणे होय. व्यापार क्षेत्रातील धोरणे पद्धती व कृती या द्दसद्ध द्दनष्कषाथवर अधारलेल्या
ऄसाव्यात व मूल्यमापनाच्या वस्तुद्दनष्ठ कसोट्यावर त्या द्दटकाव्यात या हेतूने ईपलब्ध
संभाव्य बाजारपेठेची अद्दण त्यातील घडामोडींची सतत द्दनरीक्षणाच्या साह्याने केलेली
द्दवश्लेषणात्मक पाहणी व मूल्यमापन म्हणजे बाजारपेठ संशोधन होय. munotes.in

Page 3

द्दवपणन संशोधन पररचय
3 १) वस्तू व सेवाच्या द्दवपणनातील द्दवद्दवध प्रश् नांच्या संदभाथतील माद्दहती - तथ्येचे संकलन
नोंदणी, द्दवश्लेषण व पृथ: करण करुन मुल्यमापन करणे म्हणजे द्दवपणन संशोधन होय.
“The systematic gathering, recording and analyzing o f data about
problems relating to the marketing of goods and services.”
- अमेरीकन माकेव ंग असोसीएशन
२) वस्तू व सेवाच्या द्दवपणीमध्ये द्दनणथय व द्दनयंत्रणासंबंधीच्या पद्धतीमध्ये सुधारणा
करण्याच्या हेतूने करण्यात येणारे समस्याचे पद्धतीद्दशर तंथ्याचा संकलनाला,
द्दवश्लेषण व योग्य कायथ अरखडा द्दनद्दमथतीला द्दवपणन संशोधन म्हणतात.
- विलीप को कर
३) “मानवी गरजा पूणथ करणाऱ्या प्रणालीतील समस्या सोडद्दवणेसाठी माद्दहती गोळा करुन
द्दवश्लेषणात्मक वस्तूद्दनष्ठ कसोटयावर द्दटकाव्यात म्हणून पद्धतशीर प्रयत्न करणारी
पद्धत, द्दकंवा प्रद्दिया म्हणजे द्दवपणन संशोधन होय.”
- डॉ िाणी एम. एन.
वरील व्याख्यान वरून हे स्पष्ट होते की, बाजारपेठ संशोधनात द्दवपणनातील सवथ
व्यवहारांचा ऄभ्यास केला जातो त्यामुळे त्यास व्यवस्थापनाचे एक हत्यार म्हटले जाते.
त्यात गोळा केलेल्या माद्दहतीच्या द्दवश्लेषणातून द्दनघणारे द्दनष्कषथ हे भद्दवष्यातील द्दनणथय
घेण्यासाठी व्यवस्थापकाला ईपयुक्त ठरतात. यावरुन द्दवपणनातील द्दवद्दवध समस्या
सोडद्दवण्यासाठी केलेले पद्धतीद्दशर शास्त्रीय द्दवश्लेषण म्हणजे द्दवपणन संशोधन
होय.द्दवपणनामध्ये सवथ खरेदी द्दविी संबंधात द्दनमाथण होणाऱ्या व्यवहारांच्या ऄभ्यास केला
जातो. त्यामुळे द्दवपणन संशोधन हे व्यवस्थापनाचे एक कायथ मानले जाते. त्याद्वारे द्दवपणन
समस्येसंबंधी माद्दहती गोळा करुन द्दवश्लेषणातून द्दनघणारे द्दनष्कषथ हे भद्दवष्यकालीन द्दनणथय
घेण्यासाठी ईपयुक्त ठरतात. यावरुन अजच्या व्यवहारात द्दवपणन संशोधनाचे महत्त्व,
अवश्यकता व फायदे द्दकती अहे हे द्ददसून येते. वरील माद्दहती वरून बाजारपेठ संशोधनाची
वैद्दशष्ट्ये पुढीलप्रमाणे सांगता येतील.
१.३ विपणन संशोधनाची िैवशष्टे (FEATURES OF MARKETING RESEARCH) १) सतत पद्धतशीर चालणारी प्रविया (Continuous process) :
द्दवपणन संशोधन हे वस्तू व सेवाच्या खरेदी-द्दविीतील समस्या संदभाथत संबधीत ऄसते.
त्यामुळे द्दवपणीतील समस्या जाणून येणे, ग्राहकांचा शोध घेणे, स्पधेचा ऄभ्यास करणे आ.
कामे सतत करावी लागतात. म्हणून ही एक पद्धतशीर सातत्याने द्दकंवा व्यावसाद्दयकाचे
ऄद्दस्तत्व ऄसेपयंत सतत चालणारी प्रद्दिया अहे. वस्तू ईत्पादन व द्दवतरण क्षेत्रामध्ये सतत
बदल होत ऄसल्याने द्दवपणन संशोधन ऄंखडपणे करावे लागते.
munotes.in

Page 4

द्दवपणन संशोधन - I
4 २) व्यापक संकल्पना (wide scope concept) :
द्दवपणन संशोधन हे वस्तू व सेवाच्या व्यवहाराशी द्दनगद्दडत ऄसते. त्यामुळे वस्तू ईत्पादन -
कच्चामाल - ईत्पादन प्रद्दिया - बांधणी - द्दवतरण व्यवस्था – द्दविोत्तर सेवा, द्दवपणनातील
डावपेज आत्यादी संबंधी द्दनमाथण होण्याऱ्या समस्या या संदभाथत ऄसल्यामुळे द्दवपणन
संशोधनाची व्याप्ती व द्दवस्तार व्यापक स्वरुपात अहे यांची कल्पना येते.
३) तथ्य संकलन ि विश्लेषण (Data collection and analysis ):
द्दवपणन संशोधनात समस्या सोडद्दवणेसाठी सतत माद्दहती व तथ्येचे संकलन करावे लागते
व त्यांचे द्दवश्लेषन केले जाते. त्यामुळे तथ्ये ऄचूक, हेतूपूणथ, तंज्ञ व्यक्तीद्वारे गोळा केली
जातात. त्यामुळे समस्याचे स्वरुप द्दनद्दश् चत करता येते व योग्य ईपाययोजना सूचद्दवता
येतात.
४) संस्था ि ग्राहकांना िायदेशीर (Beneficia l to institution and consumers) :
द्दवपणन संशोधनामुळे संस्था व ग्राहकांना ऄनेक प्रकारे फायदे होतात. त्यांना द्दवपणन
द्दवषयक सद्दवस्तर माद्दहती ईपलब्ध होते. त्यामुळे योग्य द्दनणथय घेवून द्दवद्दित वृद्धी करता
येते. ग्राहकांना दजेदार, गुणवत्तापूणथ वस्तू वाजवी द्दकंमतीत द्दमळतात. ग्राहकाद्दभमूख
ईत्पादन घेणे शक् य होते. ग्राहकाचे समाधान होते.
५) व्यिस्थापनाचे एक साधन (Tools for management) :
द्दवपणन संशोधनातून गोळा केलेली माद्दहती, अकडेवारी, द्दतचे द्दवश्लेषण, यातून
व्यवस्थापकीय वगाथस द्दवपणन द्दवषयक समस्या सोडद्दवणेसाठी, द्दनणथय घेणे साठी ईपयोग
होतो. म्हणून द्दवपणन संशोधन हे व्यवस्थापनाचे एक साधन अहे.
६) प्रयोगवशल ब उपयुक् त संशोधन (experimental and useful research) :
द्दवपणन संशोधन हे सवथकाळ, सवाथना ईपयोगी पडणारे संशोधन अहे. याद्वारे द्दवपणन
द्दवषयक समस्या सोडद्दवणेसाठी द्दवद्दवध पयाथय शोधले जातात. त्यांचा सखोल ऄभ्यास
होतो. त्यामुळे हे संशोधन प्रयोगद्दशल व ईपयोगी ठरते.
७) उत्पादक ि ग्राहकामधील दुरािा कमी (Useful to productor and
consumers) :
द्दवपणन संशोधनातून ग्राहकांच्या ऄपेक्षा, गरजा यांची माद्दहती द्दमळते. ईत्पादक वगाथस
ग्राहकाद्दभमूख ईत्पादन घेता येते. वस्तूमध्ये योग्य बदल करता येतो. त्यामुळे व्यावसाद्दयक
व ईपभोक्ते यांच्यातील दरी कमी होते.
८) सामाविक शास्त्र (Social science) :
द्दवपणन संशोधन हे सामाद्दजक संशोधन ऄसल्याने ते पररपूणथ शास्त्र द्दकंवा कला पण नाही.
द्दवपणन द्दवषयक माद्दहती गोळा करणे, द्दवश्लेषन करणे एक शास्त्र अहे. तर ग्राहकांचे वतथन munotes.in

Page 5

द्दवपणन संशोधन पररचय
5 सतत बदलत ऄसल्याने त्यांची माद्दहती गोळा करने ही एक कला अहे. त्यामुळे ग्राहकांचे
वतथन सतत बदलत ऄसल्याने ते सामाद्दजक शास्त्र अहे ऄसे म्हणता येइल.
९) पद्धतवशर अभ्यास (systematic study) :
द्दवपणन द्दवषयक माद्दहती वरच संशोधकाचे यश ऄपयश ऄवलंबून ऄसते. त्यामुळे
संशोधकास द्दवद्दवध पद्धतीचा वापर करुन पद्धतद्दशर माद्दहती गोळा करावी लागते. तसेच
गोळा झालेल्या माद्दहतीचा पद्धतद्दशर ऄभ्यास करावा लागतो. तेव्हाच योग्य द्दनष्कषथ काढता
येतात.
१०) गवतमान संकल्पना (Dynamic Concept) :
द्दवपणनातील द्दिया-प्रद्दिया अद्दण व्यवहार सतत बदलत ऄसतात तसेच ग्राहकांचे वतथन
बदलत ऄसते. त्यामुळे सतत द्दवपणनामध्ये बदल होत ऄसतात, म्हणून द्दवपणन संशोधन
एक गद्दतमान संकल्पना अहे. सतत नद्दवन नवीन शोध लागत अहे. तंत्रज्ञान कौसल्ये,
फॅशनमध्ये बदलत ऄसल्याने पुन्हा - पुन्हा द्दवपणन संशोधन करावे लागते.
११) सैवनकी बुद्धीमत्तेचा िापर (Military intelligence) :
द्दवपणन संशोधनात सैद्दनकी बुद्धीमत्तेचा वापर केला जातो. जसे युद्ध प्रत्यक्ष शत्रूशी
खेळण्यापूवी सैद्दनकांना प्रद्दशक्षण व चाचणी, प्रात्यद्दक्षके घेतली जातात. तसे वस्तू
बाजारपेठेमध्ये प्रवेश करण्यापूवी बाजारपेठेचा ऄभ्यास करुन द्दवपणन चाचणी घेतली जाते.
द्दवपणनाचा काळजीपूवथक ऄभ्यास केला जातो.
१२) विपणन मावहती पद्धतीचा एक भाग (one part of MIS) :
द्दवपणन संशोधन हे द्दवपणन द्दवषयक माद्दहती व अकडेवारीवर ऄवलंबून ऄसल्याने ही
अकडेवारी संशोधकास द्दवपणन माद्दहती पद्धतीदारे ईपलब्ध होते. त्यामुळे एम. अय. एस व
द्दवपणन संशोधन एकमेंकावर ऄवलंबून ऄसतात. त्यामुळे द्दवपणन द्दवषयक समस्या त्वरीत
सोडद्दवता येतात.
१३) वििी िृिी करीता उपयोगी (useful to sale promotion) :
द्दवपणन संशोधनद्वारे बाजारपेठेची पररद्दस्थती समजत ऄसल्याने कशा प्रकारे द्दविी करावी,
द्दविीचे डावपेज काय ऄसावे हे ठरद्दवता येते.
१४) विविध पद्धतीचा िापर (Used various methods) :
द्दवपणन संशोधन करण्यासाठी संशोधक माद्दहती गोळा करण्यासाठी सवेक्षण, द्दनररक्षण,
प्रयोगात्मक पद्धतीचा वापर करतात तसेच मुलाखत, प्रश् नावली, दुय्यम सामुग्री, आंटरनेट,
यांचा वापर करीत ऄसतात. समस्या व संशोधन प्रकल्पानुसार योग्य पद्धतीचा वापर करावा
लागतो. munotes.in

Page 6

द्दवपणन संशोधन - I
6 या द्दशवाय द्दवपणन संशोधन हे भूतकालीन माद्दहतीवर अधारीत ऄसून ते भद्दवष्यकाळातील
घटनासाठी वतथमान काळात तयार केले जाते. त्यामुळे ते द्दत्रकाळाधीत ऄसते ऄसे म्हणता
येइल.
१.४ विपणन संशोधनाचा उिेश (OBJECTIVES OF MARKETING RESEARCH) १) ग्राहक िततनाचा अभ्यास (study of consumer behavior) :
द्दवपणन संशोधनात द्दवद्दशष्ठ ईत्पादन व सेवाच्या ईत्पादनाबाबत ग्राहकाच्या काय ऄपेक्षा
अहे. त्याच्या वस्तू व सेवा बाबत काय प्रद्दतद्दिया अहे. हे जाणून घेणे व नद्दवन वस्तू
सेवेबाबत ग्राहकांच्या ऄपेक्ष, ऄद्दभप्राय, प्रद्दतद्दिया काय अहे हे जाणून घेणे साठी संशोधन
करणे.
२) ियशक् तीचा अंदाि (purchasing power of cousumer) :
द्दवपणन संशोधनाद्वारे ग्राहकांची खरेदी क्षमता, त्यांचे राहणीमान, ईत्पन्न, गरज, आच्छा,
अवश्यकता आ.चा ऄंदाज घेणे.
३) विियिृद्धीचे मुल्यमापन (evaluation of sale promotion) :
द्दवपणन संशोधनाद्वारे वस्तूची द्दकमत, द्दवतरण व्यवस्था, जाद्दहरात व ग्राहकांना द्ददलेले
प्रोत्साहन आ. घटकांचे पररणाम जाणून घेणे व त्यांचे मुल्यमापन करणे.
४) स्पधतक ि व्युह रचनाचा अंदाि घेणे (Estimating competitor and
compositi on):
या संशोधनाद्वारे बाजारपेठेतील स्पधाथ व अपला बाजारपेठेतील द्दविीचा द्दहस्सा, स्पधथकांचे
डावपेच, व्याप्ती, ताकद आ. घटकांचा ऄंदाज घेणे.
५) वितरकांच्या प्रवतविया (Response of distributor’s) :
याद्वारे ग्राहकांच्या वस्तू बाबतच्या प्रद्दतद्दिया, द्दवद्दवध द्दवतरक संघटनानी अखलेले धोरण,
द्दनयोजना द्दवषयक, व मध्यस्थाच्या प्रद्दतद्दिया, ऄद्दभप्राय जाणून घेणे.
६) अंदाि व्यक् त करणे (forecasting) :
द्दवपणन संशोधनाद्वारे व्यावसायाच्या भद्दवष्यकाळातील वस्तू सेवा, द्दविी द्दवतरण, द्दनंयत्रण
आ. घटकाचा ऄंदाज घेणे.
७) उत्पादकांना उपयोगी (usefu l to producer) :
द्दवपणन संशोधनाद्वारे बाजारातील माद्दहती गोळा केली जाते. ग्राहकांच्या द्दशफारशी
ईत्पादकांना समजतात. त्यामुळे वस्तू ईत्पादनाबाबत , द्दविीबाबत, धोरण ठरद्दवणे व
बाजारपेठेतील डावपेज ठरद्दवणे साठी ऄद्दतशय ईपयुक् त ऄसते. munotes.in

Page 7

द्दवपणन संशोधन पररचय
7 ८) नािलौकीकात िाढ (value of goodwill) :
द्दवपणन संशोधनाद्वारे कंपनीला अपल्या नावलौकीकाचे - बाजारातील पत यांचे मुल्यमापन
करणे सोपे जाते. द्दवपणन संशोधनामुळे ग्राहकांचे समाधान होते. त्यामुळे संस्थेप्रत त्यांची
द्दवश् ्वासहथता वाढते. नावलौकीत वाढतो.
९) नविण बािारपेठेचा शोध (to search new market) :
या संशोधनाद्वारे सातत्याने संभाव्य ग्राहक शोधले जातात. त्यांची मागणी, गरज यांचा शोध
घेउन बाजारपेठेचे कायथक्षेत्र द्दवस्तारीत करता येते. जागद्दतक पातळीवर नद्दवन बाजारपेठेचा
शोध घेता येतो.
१०) अडचणीिर मात (overcome difficulties) :
याद्वारे बाजारपेठेमध्ये सतत येणाऱ्या ऄडचणी, अव्हाने कोणती? ते शोधले जाते. त्यावर
ईपाय - योजना शोधून काढण्यासाठी संशोधन करणे हा ईिेश ऄसतो.
११) ग्राहकांचा अवभप्राय (consumer Response) :
ऄशा संशोधनादारे प्रचद्दलत ग्राहकांच्या बाजारपेठेतील वस्तू व नद्दवन वस्तू सेवा बाबत
प्रद्दतद्दिया, ऄद्दभप्राय जाणून घेणे.
१२) नफ्याचे प्रमाण (Profitability ratio) :
या संशोधनाद्वारे ईत्पादनांचा खचथ, बाजारपेठेतील संभाव्या द्दकंमत, नफा यांचे प्रमाण
ठरद्दवणे, द्दविी व नफा यांचे प्रमाण ठरद्दवणे शक् य होते म्हणून द्दवपणन संशोधन करणे
अवश्यक ठरते.
१३) िावहरात ि माध्यम वनिड (Chiose of ad vertising and media) :
याद्वारे जाद्दहरातीचे पररणाम, प्रद्दतद्दिया, मजकूर याबाबत संशोधन करणे, तसेच
जाद्दहरातीसाठी योग्य पयाथप्त माध्यम द्दनवडणे. आ. ईिेशांनी द्दवपणन संशोधन केले जाते.
१.५ विपणन संशोधनाची गरि (NEEDS OF MARKETING RESEARCH) पुवीच्याकाळी वस्तू व सेवाना बाजारपेठेतून मागणी जास्त व पुरवठा कमी ऄसल्यामुळे
ग्राहक वगथ द्दबना तिार वस्तूची खरेदी करीत ऄसत. ग्राहकांच्या अवडी प्रमाणे, गरजेप्रमाणे
वस्तूची द्दनद्दमथती होत नसे. वस्तू द्दनवडीचे पयाथय ईपलब्ध नव्हते. ऄशा बाजारपेठेस
द्दविेत्याची बाजारपेठ म्हणत. परंतू ऄद्दलकडे औद्योद्दगक िांती नंतर व अधूद्दनक
तंत्रज्ञानानंतर मोठया प्रमाणावर मागणीपूवथ ईत्पादने होवू लागली. त्यामुळे या वस्तूना
बाजारपेठ ईपलब्ध व्हावी म्हणून द्दवपणन संशोधन करण्यात येवू लागले. तसेच ग्राहकांनी
वस्तू द्दस्वकारावी म्हणून त्यांच्या अवडीप्रमाणे गरजेप्रमाणे वस्तू मध्ये बदल करणेसाठी
द्दवपणन संशोधनाची भासू लागली. munotes.in

Page 8

द्दवपणन संशोधन - I
8 अजच्या संगणीकीय युगात जागद्दतक स्पधाथयुक् त बाजारपेठेमध्ये ग्राहकाद्दभमुख ईत्पादन
घेणे करीता द्दवपणन संशोधन ही काळाची गरज झाली अहे. ऄद्दलकडे ही एक
व्यवस्थापनाची ऄद्दवभाज्य शाखा मानली जात अहे. त्यामुळे द्दवपणन संशोधन करणे हा
एक व्यवसाय झाला अहे. त्यामुळे द्दवपणन व्यवस्थापकास ऄचूक धोरण, योग्य द्दनणथय,
द्दनयोजन करणेसाठी द्दवपणन संशोधनाची गरज भासत अहे.
अज ऄनेक मोठया कंपन्या अपल्याच द्दविी द्दवभागातील ऄंतगथत द्दवभागामाफथत द्दवपणण
संशोधन द्दकंवा स्वतंत्र शाखा द्दनमाथण करुन अपल्या ग्राहकाच्या अवडी - द्दनवडी, गरजा,
ऄपेक्षा, द्दवपणन द्दवषयक समस्या, द्दवद्दवध प्रश् न यांचा स्वतंत्र ऄभ्यास करण्यासाठी द्दवपणन
संशोधन करतात.
द्दवपणन संशोधनाचे तंत्र १९६० नंतर सवथ प्रथम राजकीय द्दनवडणूकीचे पुवथ ऄंदाज -
द्दनकाल जाद्दहर करणेसाठी वापरण्यात अले. अजसुद्धा त्याचा वापर केला जात अहे.
ग्राहकाद्दभमूख बाजारपेठे मध्ये द्दटकुन राहण्यासाठी अज ऄनेक मोठया कंपन्या द्दवपणन
संशोधनाचे तंत्र वापरत अहे यावरुन अजच्या जागतीक बाजार पेठेतील स्पधेमध्ये व
केंद्रीत बाजारपेठेमध्ये द्दटकून राहणेसाठी द्दवपणन संशोधनाची गरज व अवश्यकता स्पष्ट
होते.
१) ऄद्दलकडील मोठया प्रमाणावरील ईत्पादनामुळे ईत्पादक वगथ प्रत्यक्ष ग्राहकापयंत
पोहचत नाही. त्यामुळे त्यांना ग्राहकांच्या प्रद्दतद्दिया जाणून घेणे करीता ऄशा
संशोधनाची अवश्यकता भासते.
२) अज ग्राहकांची बाजारपेठ ऄसल्यामुळे ग्राहकवतथन जाणून घेणे साठी ऄशा
संशोधनाची अवश्यकता भासते.
३) अज वस्तू द्दवतरण प्रणालीमध्ये आंटरनेटचा वापर सुरु झाल्यामुळे द्दवस्तृत
बाजारपेठेची माद्दहती जाणून घेणेसाठी ऄशा संशोधनाची अवश्यकता ऄसते.
४) व्यावसाद्दयक पयाथवरणातील बदल, ग्राहकांचे वतथन, ग्राहकांचे मानसशास्त्र यात सतत
बदल होत ऄसल्याने ऄशा संशोधनाचे महत्त्व वाढत अहे.
१.६ विपणन संशोधनाचे काये (FUNCTIONS OF MARKETING RESEARCH) अजच्या द्दवपणन व्यवस्थापकास सतत द्दवपणन द्दवषयक योग्य द्दनणथय घ्यावे लागतात.
ऄद्दलकडे फक्त वस्तूचे ईत्पादन करुन चालन नाही तर द्दवपणन डावपेच जाद्दहरात, प्रद्दसद्धी
या घटनेवर भर दयावा लागतो. म्हणून द्दवपणन संशोधक द्दवभाग पुढील महत्त्वाची काये
करीत ऄसतो.
१) वणथन (Descriptions)
२) स्पष्टीकरण (Explanation)
३) मुल्यमापन (Evaluation) munotes.in

Page 9

द्दवपणन संशोधन पररचय
9 ४) द्दनणथय घेणे (Decision making)
५) भद्दवष्य वतथन (Predication)
१) ग्राहकांची मावहती संग्रवहत करणे (To collect Inf ormation about
consumer) :
द्दवपणन संशोधनाद्वारे ग्राहकांची सवांद्दगण माद्दहती संकलीत केली जाते. जसे नाव, वय,
द्दलंग, ईत्पन्न, पात्रता, अवड – द्दनवड, गरजा, ियशक्ती, एखाद्या वस्तू बाबत प्रद्दतद्दिया,
ऄद्दभप्राय, खरेदीची पद्धत, वतथन आ. ही माद्दहती गोळा करुन व्यवस्थापक वगथ ऄनेक द्दनष्कषथ,
ऄनुमान काढतात. त्यानुसार कंपनीचे द्दवपणन द्दवषयक ध्येय, धोरणे, द्दनयोजन तयार करुन
डावपेच ठरद्दवतात.
२) धोरणाचे मुल्यमापन (evaluation of policy) :
द्दवपणन संशोधनात वस्तू द्दवतरण, द्दविीवृद्धी, बांधणी, जाद्दहरात, यांचा समावेश होत
ऄसल्याने त्याबाबत ग्राहकांच्या प्रद्दतद्दिया जाणून घेणे, त्यांचा पररणामाचे मोजमाप करणे,
तसेच द्दवपणन द्दवषयक धोरणाचे मुल्यमापन केले जाते.
३) समस्यांचे पृथ:करण (Analysis of problems) :
ईत्पादकांना येणाऱ्या सवथ ऄडचणीचे समस्याचे व प्रश् नाचे अकलन करणे, त्यासाठी
माद्दहती गोळा करणे, त्या माद्दहतीचे स्पष्टीकरण करणे, कारण स्पष्टीकरणाद्वारे कंपनी
अपल्या धोरणाचे णाचथ मुल्यमापन करुन अवश्यक ते बदल करुन समस्या सोडद्दवत द्दवत
ऄसते.
४) वनणतय घेणे (Decision making) :
द्दवपणन क्षेत्रातील द्दवद्दवध प्रकारचे द्दनणथय घेण्यासाठी द्दवपणन संशोधन मदत करीत ऄसते.
ईदा. जाद्दहरात ऄद्दधक प्रमाणावर पररणामकारक कशी होइल? वस्तूची द्दकंमत कशी व
द्दकती द्दनधाथरीत करावी ? याबाबत ऄंद्दतम द्दनणथय घेणेपूवी द्दवपणन संशोधनाद्वारे माद्दहती
गोळा केली जाते.
५) विपणन पुित अंदाि (Market Forecasting) :
द्दवपणन संशोधनात द्दवद्दशष्ट वस्तू ईत्पादनासाठी पूवथ ऄंदाज ऄसणे अवश्यक ऄसते.
त्याकरीता माद्दहती संकलनाचे काये द्दवपणन संशोधन द्दवभाग करीत ऄसतो. या माद्दहतीच्या
अधारावर कंपन्या भद्दवष्यकालीन द्दविीचा ऄंदाज व्यक् त करीत ऄसतात.
६) ग्राहकांचे समाधान (customer satisfaction) :
द्दवपणन संशोधनाद्वारे ग्राहकांना वाजवीदरामध्ये ईत्कृष्ठ ईत्पादने पुरद्दवली जातात त्यामुळे
ग्राहकांचे पुणथ समाधान होते. ग्राहकांची मुद्राद्दनष्ठा वाढते व कंपनीचे नावलौकीक वाढून पुन्हा
ग्राहकांचे समाधान होते. munotes.in

Page 10

द्दवपणन संशोधन - I
10 यावरुन द्दवपणन संशोधन द्दवभागास वस्तू द्दनद्दमथती पासून ग्राहक समाधानापयंत होणाऱ्या
सवथ द्दिया, प्रद्दियेमध्ये काये करावीच लागतात. यामुळे बाजारातील द्दस्थती, अपली पत,
नावलौद्दकक, बाजारपेठेतील अपला वाटा लक्षात येतो. म्हणून ऄद्दलकडे कंपन्याना स्वतंत्र
द्दवपणन संशोधन द्दवभागाची अवश्यकता व गरज भासते.
१.७ विपणन संशोधनाचे विपणन विषयक वनणतयामध्ये महत्ि / संकेत (SIGNIFICATION OF M ARKETING RESEARCH IN
MARKETING DECISION MAKING) अजच्या अधुद्दनक जागद्दतकीकरणात द्दवपणन संशोधन हे द्दवपणन द्दवषयक द्दनणथय
घेण्यासाठीचे एक तंत्र अहे. द्दवपणनासंबंधी द्दनणथय घेणे हे एक अजच्या स्पधाथत्मक
जगामध्ये मोठे अव्हान अहे. अजच्या जागद्दतकरणातील स्पधाथ, ऄद्दनयंद्दत्रत बाजार पेठा,
ऄनाकद्दलद्दनय ग्राहक वतथन अद्दण संगणकीय तंत्रिांती यामुळे योग्य द्दनणथय घेणे हे एक
अव्हान ऄसते. या साठी ऄसे म्हणता येइल की, एक वेळ ईत्पादन करणे सोपे अहे, मात्र
द्दविी करणे कठीण अहे. (It easy to produce but difficult to sell)
यासाठी द्दवपणनकत्याथ जवळ बाजार पेठेची, ग्राहक वतथनाची अद्दण स्पधथकांची माद्दहती
ऄसणे अवश्यक ऄसते. त्याकररता द्दवपणन संशोधन मदत करू शकते. द्दवपणन संशोधन
बाजारपेठ द्दवषयक ऄद्ययावत पररपूणथ सत्य, योग्य, माद्दहती, तथ्ये, अकडेवारी पुरवू शकते.
या माद्दहतीवर अधारीत द्दनणथय घेणे शक्य होते. म्हणून द्दवपणन संशोधनचे द्दवपणन द्दवषयक
द्दनणथय घेण्यामध्ये महत्वाचे स्थान अहे. या यादीत ऄनेक संकेत, ऄद्दभप्राय प्राप्त करता
येतात. पुढील द्दवद्दवध घटकांसंदभाथत द्दनणथय घेण्यास द्दवपणन संशोधन वेळोवेळी मदत करीत
ऄसते.
१) बािारपेठेची मावहती (Market Information) :
अजच्या ईत्पादकांना बाजारपेठ द्दवषयक धोरण अखण्यासाठी द्दकंवा काही महत्त्वाचे
द्ददघथकालीन द्दनणथय घेण्यासाठी ऄसे द्दवपणन संशोधन ईपयुक्त ठरते. कारण अजच्या
बाजारपेठेच्या केंद्रद्दबंदू ग्राहक अहे. त्यामुळे त्याच्या अवडी- द्दनवडी,गरजा, अवश्यकता,
वस्तूबाबत प्रद्दतद्दिया, ऄद्दभप्राय, त्याची ियशक्ती, फॅशन अद्दण वस्तुखरेदीचा कल आ.
बाबतची सवथ माद्दहती जसे शहरी, ग्रामीण, मागणी, पुरवठा, स्थाद्दनक, राष्रीय, अंतरराष्रीय
आ. प्रकारची माद्दहती ऄशा संशोधनाद्वारे द्दमळद्दवता येते. व त्याचा ईपयोग द्दनणथय घेण्यासाठी
घेत ऄसतो. खालील प्रकारची माद्दहती द्दनणथय घेण्यासाठी ईपलब्ध होत ऄसते.
i) नवीन बाजारातील संधी व नवीन बाजारपेठेचा शोध घेणे.
ii) मागणी व पुरवठा यातील कल व सद्यद्दस्थती तपासणे.
iii) बाजारातील द्दहस्सा व प्रभद्दगकरण- वगीकरण आ. बाबत ची माद्दहती
iv) बाजारातील ध्येय- लक्ष्य ठरद्दवणे
v) भद्दवष्यातील द्दविी ऄंदाज घेणे, संभाव्य द्दविी द्दनद्दित करणे आ. munotes.in

Page 11

द्दवपणन संशोधन पररचय
11 २) िस्तूविषयक मावहती (Product Information) :
द्दवपणन व्यवस्थापकास द्दवपणन संशोधनाद्वारे वस्तू द्दवषयक वरीच मौल्यवान माद्दहती प्राप्त
होत ऄसते. त्यामुळे ईत्पादकांना वस्तू ईत्पादना संबंधी द्दनणथय घेण्यास मदत होते.
कोणत्या वस्तूचे द्दकती, केव्हा, कशा प्रकारचे ईत्पादन घ्यावयाचे या संबंधीचे द्दनणथय घेणे
शक्य होते. त्याकररता पुढील मुिे लक्ष्यात घेता येतात.
i) वस्तू/ईत्पादन चाचणी संकल्पना
ii) वस्तूची गुणवत्ता, वैद्दशष्ट्ये, बांधणी, जाद्दहरात. आ.
iii) नव वस्तूची रचना, अकार व द्दवस्तार करणे
iv) वस्तूमध्ये नाद्दवन्यता अणणे.
v) वस्तू द्दनयाथत संबंधी संभाव्यता तपासणे आ.
३) ग्राहकांसंबंधी मावहती (Information about Consumer) :
अजची बाजारपेठ द्दह ग्राहकाद्दभमुख अहे. त्यामुळे द्दवपणन संशोधनाद्वारे द्दवपणन
व्यवस्थापकास ग्राहकांसंबंधी संपूणथ माद्दहती ईपलब्ध होत ऄसते. बाजारातील सवथ द्दिया
ह्या ग्राहक केंद्दद्रत ऄसतात. त्यामुळे ग्राहकांची पुढील माद्दहती द्दमळवावी लागते. द्दवपणन
संशोधनाद्वारे सत्य व ऄचूक अद्दण ऄद्ययावत माद्दहती ईपलब्ध होते.
i) ग्राहकांची लोकसंख्या द्दवषयक माद्दहती जसे वय, ियशक्ती, स्थान, स्त्री- पुरुष आ.
ii) ग्राहक काय खरेदी करतात व केव्हा,द्दकती प्रमाणात खरेदी करतात.
iii) ग्राहकांची अवड-द्दनवड गरजा, अवश्यकता आ.
iv) ग्राहक वस्तू कोठून खरेदी करतात. जसे, दुकानातून, मॉल, सुपर माकेट, अद्दण
ऑनलाइन आ.
v) ग्राहक खरेदी वतथनाचे द्दवश्लेषण करता येते.
४) विवििृष्टी ि वितरणासंबंधी वनणतय (Information ab out sales, promotion &
distribution) :
ईत्पादकांच्या वस्तूंची द्दविी मोठया प्रमाणावर व्हावी म्हणून द्दवपणन संशोधन सवथ मागथदशथन
करीत ऄसते. तसेच द्दविीची कोणती साधणे कशी पररणामकारक ठरतील याबाबत ऄसे
संशोधन मदत करीत ऄसते. तसेच कोणत्या साखळीद्वारे वस्तूचे द्दवतरण करणे सोपे व
सोइस्कर होइल. याबाबतची माद्दहती ईपलब्ध होते.
i) वस्तू द्दवतरणाकररता योग्य मागथ द्दनवडणे.
ii) वस्तू द्दवतरण खचथ व वेळ तपासणे. munotes.in

Page 12

द्दवपणन संशोधन - I
12 iii) द्दविी वृध्दी कररता ईधरीची सवलत व्यापारी सुट, रोख सूट, एकावर एक वस्तू फ्री
देणे, याबाबत माद्दहती.
iv) योग्य व कायथक्षम द्दवतरण साखळी द्दनमाथण करणे.
v) ऑनलाइन द्दविी कररता योग्य ती तांद्दत्रक माद्दहती द्दमळद्दवणे.
५) स्पधतकांना संबंधी मावहती (Information about Competitors) :
बाजार पेठेतील अपल्या स्पधथकां द्दवषयीची संपूणथ माद्दहती ऄसणे अवश्यक ऄसते. या
माद्दहती द्दशवाय ईत्पादन घेणे म्हणजे युद्धात हर मनाने होय. त्यामुळे द्दवपणन व्यवस्थापकास
स्पधथकांची ऄध्ययावत माद्दहती ऄसावी लागते. जसे,
i) बाजारपेठेमध्ये एकूण द्दकती स्पधथक अहे.
ii) स्पधथकांच्या वस्तू बाबतची सोपक साधक माद्दहती
iii) ग्राहक स्पधथकांची वस्तू खरेदी करतात.
iv) स्पधथकांचे डावपेच, द्दविीवृध्दी, तंत्रे, प्रभागीकरण आ. ची माद्दहती
६) िेष्ठाण ि मुद्ांकाना संदभाततील मावहती (Information about Packaging,
packing, Branding) :
वेष्ठाण व मुद्रांकना ही द्दवपणनाची काये महत्वाची अहे. त्याद्दशवाय वस्तूची द्दविी करता येत
नाही. याकररता द्दवपणन संशोधनाद्वारे ग्राहकांच्या वेष्ठणा बाबतच्या प्रद्दतद्दिया, अवडी-
द्दनवडी बाबतची माद्दहती ईपलब्ध होते. त्याच्या अधाररत द्दनणथय घेता येतात.
i) वस्तूच्या वेष्ठण व मुद्रांकना बाबत ऄगोदर व नंतरची चाचणी घेणे.
ii) अकषथक व द्दटकाउ, स्वस्त, लोभस वेष्ठण तयार करणे.
iii) अकथद्दषत व लोभस मुद्रांकन द्दनमाथण करणे.
iv) वेष्ठण व मुद्रांकना बाबत ग्राहक वतथनाचा ऄभ्यास करणे.
७) िावहराती संबंधी (Information about Advertising) :
अपल्या वस्तूची द्दविी मोठया प्रमाणावर व्हावी म्हणून द्दवपणन संशोधनाद्वारे द्दवद्दवधKक
प्रकारची माद्दहती ईपलबध होते. तसेच द्दविीवृढीची साधने कोणती? कशा प्रकारे
पररणामकारक ठरतील याबाबत द्दवपणन संशोधन सतत ईत्पादकास/ द्दवपणन
व्यवस्थापकास माद्दहती देत ऄसते. जाद्दहरात हे एक द्दवद्दिवृद्धीचे प्रभावी तंत्र अहे. त्यामुळे
जाद्दहरातीचा मसुदा, माध्यमाची द्दनवड, वेळ, स्थान, मागथ आ. बाबत योग्य द्दनणथय घेणे
अवश्यक अहे.
munotes.in

Page 13

द्दवपणन संशोधन पररचय
13 ८) वकंमत विषयक मावहती (Information about Price) :
अजच्या स्पधाथत्मक बाजार पेठे मध्ये वस्तूची द्दकंमत हा एक महत्त्वाचा व संवेदनशील घटक
अहे. वस्तूची द्दविी व ग्राहकां ियशक्ती ही द्दकंमतीवर ऄवलंबून ऄसते. कोणत्याही वस्तूची
द्दकंमत द्दकंवा मूल्य ऄनेक घटकांवर ऄवलंबून ऄसते. त्याबाबतची सवथ माद्दहती ऄशा
संशोधनाद्वारे व्यवस्थापकीय वगाथत ईपलब्ध होत ऄसते. स्पधथकांच्या द्दकंमतीना ऄनुसरून
बाजारपेठेतील द्दवद्दवध घटकांच्या अधारे वस्तूच्या द्दकमती ठरद्दवण्यास द्दवपणन संशोधन
ईपयुक्त ठरते.
९) विपणन विषयक धोरण (Decision about Marketing and market policy) :
ईत्पादकांना द्दवपणन बाजारपेठ द्दवषयक धोरणे व द्दनयोजन करण्यासाठी द्दवपणन संशोधन
ईपयुक्त ठरते. कारण अजच्या बाजारपेठेचा राजा “ग्राहक” अहे. त्यामुळे त्यांच्या अवडी-
द्दनवडी गरजा, प्रद्दतद्दिया, फॅशन आ. माद्दहती द्दवपणन संशोधनाव्दारे प्राप्त करता येते. त्यावर
अधाररत ईत्पादक-व्यवस्थापक अपली धोरणे-द्दनयोजन ठरवीत ऄसतात.
१०) इतर मावहती (Other information) :
द्दवपणन संशोधनाव्दारे द्दवपणन कायथकारी ऄद्दधकारी वगाथस ऄनेक प्रकारची माद्दहती ईपलब्ध
होते. जसे, ईद्योगातील समस्या, प्रश्न, माद्दहती गोळा करण्याचे मागथ व गरजा, तसेच
सामाद्दजक, सांस्कृद्दतक, राजकीय, अद्दथथक, पयाथवरण द्दवषयक कायदे द्दवषयक अद्दण
तांद्दत्रक माद्दहती ईपलब्ध होते.
थोडक्यात द्दवपणन क्षेत्रातील द्दवद्दवध प्रकारचे द्दनणथय घेण्यासाठी, द्दनयोजन करण्यासाठी
द्दवपणन संशोधन मदत करते. जसे द्दवपणनाची ईद्दिष्टे व ध्येय द्दनद्दित करणे. द्दवपणानातील
डावपेच ठरद्दवणे, द्दवपणन कायाथचे मूल्यमापन करणे व द्दवश्लेषण करणे. बाजारातील
पररस्थीती बघून योग्य जलद द्दनणथय घेणे साठी द्दवपणन संशोधन मदत करीत ऄसते.
१.८ विपणन संशोधनाचे िायदे (ADVANTAGES OF MARKETING RESEARCH) १) िततमानकालीन विपणी कल (Current marketing trend) :
द्दवपणन संशोधनाद्वारे चालू बाजारपेठेतील घडामोडी, व्यायसाद्दयक द्दवपणन पयाथवरण
समजते. तसेच स्पधाथ, ग्राहकांच्या खरेदीचा कल, वतथन समजते. प्रचद्दलत द्दवपणी कल
समजल्यामुळे भद्दवष्यकाळाकरीता द्दवपणन व्यवस्थापन करणे शक्य होते.
२) विपणन धोरणातील दोष (defect in marketing polic y):
याद्वारे माद्दहती तथ्ये गोळा केली जात ऄसल्याने अपल्या द्दवपणन धोरणातील दोष, तोटे,
मयाथदा समजतात. त्यामुळे वस्तू ईत्पादन द्दकंमत, वृद्धी द्दवतरण या द्दमश्राबाबत योग्य ते
मागथदशथन करता येते.
munotes.in

Page 14

द्दवपणन संशोधन - I
14 ३) उत्पादक िगातस मागतदशतन (Guidance to producers) :
बाजारपेठ ही प्रामुख्याने ईत्पादकांसाठी ऄसते. कारण वस्तू द्दनद्दमथतीपासून ऄंद्दतम
ईपभोक्त्यापयंत सवथ द्दिया त्यांना कराव्या लागतात. त्याबाबतची ऄद्यायवत माद्दहती
पुरद्दवण्याचे काम द्दवपणन संशोधन करते.
४) वितरण मदत (Help to distribution) :
बाजारपेठेमध्ये द्दवियवृद्धी व्हावी म्हणून ईधारीची सवलत, सुट, भेटवस्तू, रोखसुट. आ.
प्रलोभने दयावी लागतात. यापैकी कोणते साधन योग्य व सोइस्कर अहे. या बाबत
ईत्पादकांना सल्ला व मागथदशथन करण्याचे काम द्दवपणन संशोधनातून होते.
५) ियशक् तीचा अंदाि (forecast of purchasing power) :
द्दवपणन संशोधनातून ग्राहकांची मानसीकता, वतथन यांचा ऄदांज घेता येतो. त्यामुळे
ग्राहकांच्या खरेदीबाबत ऄचूक ऄंदाज व्यक् त करता येतो. त्यांची ियशक्ती समजते.
त्याप्रमाणे ईत्पादन घेता येते.
६) खचातत, िेळेत बचत (Saving in cost and time) :
ऄशा संशोधनातून ग्राहकांची माद्दहती, वतथन, मानद्दसकता, ियशक्ती, गरजा आ. घटकांची
माद्दहती द्दमळत ऄसल्याने ईत्पादकांना ऄवास्तव व ऄपव्ययी खचथ टाळता येतो. ईदा.
मागणी मोठया प्रमाणावर ऄसल्यास जाद्दहरात खचथ टाळता येतो. ईदा. मागणी मोठया
प्रमाणावर ऄसल्यास जाद्दहरात खचथ टाळणे, मागणी नसल्यास ईत्पादन कमी करणे. आ.
७) धोरण ि उविष्टे वनविती (Determination of policy & objectives):
व्यावसाद्दयकाना लागणारी द्दवपणन द्दवषयक सवथ माद्दहती, अकडेवारी, तथ्ये, द्दवपणन
संशोधनातून द्दमळते. याच माद्दहतीच्या अधारावर ते अपले भद्दवष्यकालीन धोरण, हेतू
ईद्दिष्टे द्दनद्दश् चत करुन द्दनयोजन करीत ऄसतात.
८) नािलौवककात िाढ (Increase in reputation or goodwill) :
द्दवपणन संशोधनातून बाजारपेठेतील स्पधथकांची, पयाथय वस्तूची, माद्दहती द्दमळते. त्याचा
वापर करुन कंपनी अपल्या वस्तूची गुणवत्ता वाढद्दवते. त्यामुळे बाजारपेठेमध्ये
ईत्पादकांच्या नावाचे नावलौद्दकक वाढते. द्दवकृयवृद्धी साध्य करता येते.
९) वििीचा अंदाि (Forecasting of sale):
ऄशा संशोधनातून द्दवपणन द्दवषयक, ग्राहकांद्दवषयी माद्दहती द्दमळत ऄसते. वस्तूला मागणी
द्दकती अहे हे समजते. त्यानुसार द्दविीचा ऄंदाज येतो.
१०) कमतचाऱयांना प्रवशक्षण (Trading to employees):
द्दवपणन संशोधनासाठी माद्दहती, तथ्ये गोळा करावी लागतात. म्हणून अपल्याच
कमथचाऱ्यांना द्दवद्दवधतंत्राचे प्रद्दशक्षण दयावे लागते. त्यामुळे त्यांची कायथक्षमता, ईत्पादकता
वाढते. ते ऄद्दधक जोमाने कायथ करतात. त्यामुळे द्दविीत वाढ होते. munotes.in

Page 15

द्दवपणन संशोधन पररचय
15 िरील िायदे वशिाय विपणन संशोधनातून पुढील िायदे होतात:
१. ग्राहकांना मागथदशथन व सल्ला देता येतो. Guidance and advice can be given to
customers .
२. ऄद्दधकारी व्यवस्थापक वगाथस प्रोत्साहान देता येते. To encouraged to the
managerial staff .
३. जाद्दहरातीचे मुल्यमापन व चाचणी घेता येते. Advertising can be evaluated and
tested.
४. स्पधथकांचे डावपेच समजतात. स्पधाथ समजते. Understands competitor's tactics
and Understands competition .
५. ग्राहकांचे वतथन, मानसशास्त्र समजते. Understands customer behavior,
psychology .
६. बाजारपेठेतील द्दवद्दवध पैलूबाबत माद्दहती द्दमळते Get information about va rious
aspects of the market .
७. नवनद्दवन बाजारपेठेचा शोध घेता येतो. New markets can be explored .
८. मालसाठयाबाबत माद्दहती घेता येते. Information about inventory can be
obtained .
९. शासकीय धोरणाचा पररणाम ऄभ्यासता येतो. The effect of government policy
can be stu died.
१०. शासनाला द्दवपणन द्दवषयक, कर प्रणाली, द्दवदेशी व्यापार द्दवषयक द्दनणथय घेण्यासाठी
ईपयुक्त माद्दहती द्दमळते. Government gets useful information for taking
decisions about marketing, tax system, and foreign trade .
१.९ विपणन संशोधनाच्या मयातदा ि दोष (LIMITATIONS OF MARKETING RESEARCH)
munotes.in

Page 16

द्दवपणन संशोधन - I
16 १) अपूणत चुकीची मावहती (incomplete information) :
द्दवपणन संशोधनाचे यश हे माद्दहतीवर ऄवलंबून ऄसते. जर ही माद्दहती ऄसत्य, चुकीची,
ऄपूणथ पुवथग्रहदुद्दषत ऄसेल तर संशोधन वाया जाते. कमथचारी, संशोधक प्रद्दशद्दक्षत नसेल तर
माद्दहती चुकीची, ऄपूणथ द्दमळते. त्यामुळे द्दनष्कषथ चुकून द्दनणथय चुकतात.
२) सत्य मावहती नसते (incurred information) :
हे संशोधन ग्राहकांच्या वतथनशैलीवर ऄवलंबून ऄसल्याने “व्यक् ती द्दततक्या प्रवृत्ती” या
प्रमाणे माद्दहती ऄसत्य व चुकीची द्दमळते. सवथ माद्दहती १०० % खरी ऄसते ऄसे नाहीत
त्यामुळे संशोधन वाया जाते.
३) अल्पकालीन संशोधन (short -term research) :
द्दवपणन संशोधनास वेळ लागतो. तो पयंत बाजारपेठेतील पररद्दस्थती बदलेली ऄसते.
ग्राहकांच्या अवडी, गरजा, फॅशन, तंत्रज्ञान यामध्ये बदल झालेला ऄसतो. त्यामुळे द्दवपणन
संशोधन ऄल्पकालीन ठरते. पुन्हा - पुन्हा संशोधन करावे लागते.
४) तंज्ञ व्यक्तींचा अभाि (Lack of skilled persons) :
संघटनेमध्ये शास्त्रीय व्यवस्थापनाचा ऄभाव ऄसतो. द्दवपणन संशोधनाकरीता तंज्ञ,
ऄनुभवी लोकांचा सल्ला घेतला जात नाही. त्यामुळे ऄहवाल, द्दनष्कषथ द्दशफारशी
काल्पद्दनक, ऄवास्तव ऄसतात. त्यामुळे संशोधनावर मयाथदा येतात.
५) तंज्ञ, कायतक्षम कमतचाऱयाचा अभाि (lack of skilled labour/employees ):
द्दवपणन संशोधनासाठी सतत माद्दहती गोळा करावी लागते. जर ही माद्दहती गोळा
करण्यासाठी तंज्ञ, ऄनुभवी, कायथक्षम, प्रद्दशद्दक्षत, पात्रता धारक तंज्ञ, कमथचारी नसल्यास
संशोधन द्ददशाहीन होते.
६) अवतशय खवचतक (very costly) :
द्दवपणन संशोधनासाठी मोठया प्रमाणावर खचथ करावा लागतो. मुलाखत घेणे, प्रश् नावली
तयार करुन पाठद्दवणे, पत्रव्यवहार करणे, तंज्ञ व्यक्तीची मदत घेणे आ. या सवाथसाठी मोठया
प्रमाणावर खचथ येतो. त्या मानाने संशोधनापासून फायदे द्दमळत नाहीत.
७) िेळ खाऊ पद्धत (time consuming method) :
द्दवपणन संशोधनात प्राथद्दमक माद्दहती, दुय्यम माद्दहती गोळा करणे, त्यांचे द्दवश्लेषण करणे,
मुलाखती घेणे, प्रश् नावली पाठद्दवणे व जमा करणे या प्रत्येक टप्पाची माद्दहती गोळा करणे
साठी खुप वेळ लागतो. त्यानंतर द्दनणथय घेणे यासाठी खुप वेळ लागतो. तो पयंत
बाजारपेठेतील पररद्दस्थती बदलेली ऄसते. त्यामुळे घेतलेले द्दनणथय योग्य ठरत नाही.
munotes.in

Page 17

द्दवपणन संशोधन पररचय
17 ८) वियाशुन्य अभासी प्रविया (possvice varturl prossing ):
संशोधन ऄहवाल हा ऄद्दधकारी वगाथच्या शैक्षद्दणक पात्रता, ऄनुभव, बौद्दद्धक कौशल्य,
कलागुण आत्यादीवर ऄवलंबून ऄसतो. मात्र प्रत्यक्षात ऄद्दधकारी वगथ कामाचा कंटाळा
करतात. मन लावून कामे करीत नाही त्यामुळे सवथ संशोधन द्दिया शुन्य होते.
९) ग्राहकांच्या िततनात बदल (change the cosumer behavior) :
द्दवपनण संशोधन हे ग्राहकाद्दभमूख ऄसावे लागते. ग्राहकांच्या अवडी - द्दनवडी फॅशन, गरजा,
ह्या काळानुरुप बदलत जातात त्यामुळे त्याचे वतथन बदलते. संशोधन फायदेशीर ठरत नाही.
१०) संदेशिहनाचा अभाि (lack of communication) :
द्दवपणन संशोधन करणारे व ऄद्दधकारी वगथ या मध्ये सुसवांद ऄसावा लागतो. मात्र प्रत्यक्षात
ऄद्दधकारी वगथ संशोधकास योग्य सहकायथ करीत नाही. दोन्ही द्दवभागात संदेशवहनाचा
ऄभाव अढळतो. त्यामुळे संशोधन फायदेशीर ठरत नाही.
११) वशिारशी ि वनष्कषत काल्पवनक (Recommendations and Conclusion
Hypothetical) :
संशोधकास योग्य व सत्य माद्दहती द्दमळत नाहीत. तसेच संकलन व द्दवश्लेषण योग्य प्रकारे
झाले नसल्यास संशोधनाचे द्दनष्कषथ चुकीचे व ऄवास्तव ठरतात. त्यामुळे त्यावर अधाररत
त द्दशफारशी काल्पद्दनक व ऄवास्तव द्ददल्या जातात. संशोधक ज्योद्दतषाप्रमाणे अपले
ऄंदाज व्यक् त करतो.
१२) लोकांचे, कमतचाऱयांचे पाठबळ नसते (Non support from people and
employees) :
द्दवपणन संशोधनास समाजाकडून व संस्थेतील कमथचाऱ्यांकडून योग्य ते सहकायथ, मदत
द्दमळत नाही. ऄसत्य तथ्ये द्दमळतात. त्यामुळे संशोधन योग्य प्रकारे होत नाही.
१३) इतर कारणे (others reasons) :
वरील कारणाद्दशवाय आतर ऄनेक कारणांनी देखील द्दवपणन संशोधन कालबाह्य, ऄवास्तव,
काल्पद्दनक होते. ईदा. ग्राहकांच्या वतथनातील बदल, द्दवचारशक् तीतील बदल, अद्दथथक
पररणाम, जागद्दतक पररणाम, राजद्दकय घटक, नैसद्दगथक अपत्ती, युद्ध, तंत्रज्ञानातील बदल
आत्यादी कारणांनी द्दवपणन संशोधनावर मयाथदा येतात.
परंतु द्दवपणन संशोधनातून ऄनेक महत्त्वाची माद्दहती, तथ्ये, अकडेवारी गोळा करता येते
अद्दण योग्य प्रकारे सवांनी सहकायथ मागथदशथन केल्यास कंपनीला ऄनेक फायदे द्दमळवून देता
येतात म्हणून द्दवपणन संशोधन अवश्यक ऄसून ती अजच्या जागद्दतकीकरण , स्पधाथत्मक
युगात गरजेचे अहे ऄसे सांगता येते.
munotes.in

Page 18

द्दवपणन संशोधन - I
18 १.१० विपणन संशोधनाची व्याप्ती (SCOPE OF MARKETING RESEARCH) द्दवपणन संशोधन ही संकल्पना फारच व्यापक व गद्दतमान अहे. द्दवपणन संशोधनाचा
ईपयोग ईत्पादक, अद्दण द्दबगर शासकीय संस्था यांना अपल्या ग्राहकांचे वतथन जाणून
घेण्यासाठी ऄसतो. त्यामुळे ज्या - ज्या क्षेत्रामध्ये वस्तू व सेवाची द्दनद्दमथती होते व ज्या
द्दठकाणी त्यांच्या वापर केला जातो द्दकंवा ईपभोग घेतला जातो. त्या सवथच क्षेत्रामध्ये
द्दवपणन संशोधनाची व्याप्ती द्ददसून येते.
अजच्या जागद्दतक, अधूद्दनक, द्दवज्ञानवादी, व तंत्रज्ञान युक् त द्दवपणन प्रणालीसाठी द्दवपणन
संशोधनाची गरज भासते. ग्राहकांच्या बदलत्या अवडी - द्दनवडी, गरजा, फॅशन, द्दवव्र स्पधाथ
आ. मुळे द्दवपणन संशोधन हे सवथच क्षेत्रामध्ये ईपयोगी ठरात ऄसल्यामुळे पुढील द्दवद्दवध
शाखावरुन त्यांची द्दवस्तृत व्याप्ती स्पष्ट होइल.

१) उत्पादन संशोधन (Product Research) :
कच्चा मालापासून ते पक्कामाल तयार होइपयंत ऄसलेल्या सवथ प्रद्दियेत द्दनमाथण होणाऱ्या
प्रश् नांची सोडवणूक करण्याच्या प्रद्दियेला वस्तू संशोधन ऄसे म्हणतात.वस्तू ईत्पादनाशी
संबंधी ऄसलेल्या द्दिया - प्रद्दियेच्या संशोधनास वस्तू संशोधन ऄसे म्हणतात. या वस्तू
संशोधनात वैद्दशष्टे स्वरुप, रंग, अकार, गुणदोष, बांधणी, रचना, अकषथकता, ईपयोद्दगता,
भौद्दतक गुणधमथ, रसायद्दनक गुणधमथ आत्यादी बाबीचा द्दवचार केला जातो. वस्तूला ऄसणारी
मागणी, व त्यातील ग्राहकांच्या गरजेनुसार बिल, स्पधथकांचे डावपेज, तंत्रज्ञानातील बदल आ.
द्दवचार करुन वस्तू संशोधन केले जाते. तसेच वस्तू बाबत ग्राहकांची समाधानी वृत्ती, व
ऄसमाधानीची कारणे शोधली जातात. या संशोधनात द्दकंमत, संवेष्टन, मुंद्रा द्दनष्ठा, वृद्धी आ.
संशोधनाचा वापर केला जातो. वस्तू संशोधनाची सद्दवस्तर माद्दहती पुढील प्रकरणामध्ये
द्ददली अहे.
२) वकंमत संशोधन (Price Research) :
द्दकंमत संशोधनात वस्तू व सेवांचे मुल्य व नफा यांचे द्दवषयक संशोधन केले जाते.
त्याकरीता पुढील प्रश् नाची ईत्तरे शोधली जातात. munotes.in

Page 19

द्दवपणन संशोधन पररचय
19 ऄ) वस्तूच्या द्दकंमतीत वाढ / घट केल्यास ग्राहकांच्या प्रद्दतिीयेचा ऄभ्यास करणे.
ब) ग्राहकांना हवी ऄसलेली द्दकंमत शोधणे.
क) स्वत: संस्थेचे द्दकंमत द्दवषयक डावपेच, व स्पधथकांचे द्दकंमत द्दवषयक डावपेच यांचा
ऄभ्यास करणे.
ड) द्दकंमतीचा कल व बाजारपेठेतील चलनवाढीचा पररणामाच्या ऄभ्यास करणे.
इ) द्दकंमत डावपेचच्या द्दविीवर होणारा पररणाम ऄभ्यासणे आ. प्रश् नांसाठी द्दकंमत संशोधन
केले जाते.
३) संिेष्ठन संशोधन (Packinging Research) :
“वेष्टन म्हणजे वस्तू सभोवती लावलेले अवरण होय. की, ज्या अवरणामुळे वस्तू
वापरण्यायोग्य, ओळखता यावी म्हणून व सुरद्दक्षत राहून द्दतची द्दविी करता यावी यासाठी
केलेले प्रयत्न होय.” संवेष्टन हा वस्तूचा एक भाग ऄसतो. त्यामुळे द्दवियवृद्धी करणे सोपे
जाते म्हणून संवेष्टन संशोधन केले जाते.
अजच्या जाद्दहरात युगात स्पधथकांच्या व्यूहरचने प्रमाणे व तंत्रज्ञानातील बदलाच्या
अधारावर संवेष्टन संशोधन करुन त्यात अवश्यकतेनुसार बदल केले जातात. यामध्ये
वस्तूची बांधणी करणेसाठी सवाथत ईत्तम योग्य पद्धतीद्वारे वेष्टन / अवरण शोधले जाते.
त्यामध्ये वेळोवेळी बदल केले जातात. म्हणून संवेष्टन संशोधन हे वस्तू संशोधनाचा एक
भाग अहे.
४) मुंद्ा ि व्यापारी वचन्ह संशोधन (Trade Mark Research) :
मुद्रीकरणालाच बोध द्दचन्ह ऄसे म्हणतात वस्तूचे संवेष्टन ठरल्यानंतर वस्तूच्या संवेष्टनावर
जो मजकूर, नाव, द्दचन्ह, द्दचत्र, प्रतीक, वाक्य माद्दहती छापली जाते त्यास मुंद्रीकरण ऄसे
म्हणतात. वस्तू ओळखता यावी. एकद्दत्रतपणे द्दकंवा स्वंतत्रपणे त्यावर द्दवचार करण्यासाठी
मुद्रेचा वापर करावा लागतो. मुद्रीकरण व रेडमाकथ मुळे वस्तूला स्वतंत्र ऄद्दस्तत्व प्राप्त होते.
त्यामुळे वस्तूचे अकषथण कायम ठेवणेसाठी सतत संवेष्टनात संशोधन करावे लागते. वस्तूची
ओळख द्दटकूण राहणेसाठी सतत अकषथक संवेष्टन शोधावे लागते. त्यासाठी संवेष्ठन
संशोधनाची गरज भासते.
मुद्ा ि व्यापारी वचन्ह यांचे संशोधन पुढील पररवस्थतीमध्ये केले िाते:
ऄ) नद्दवन कंपनीने नद्दवन ईत्पादन तयार केल्यास,
ब) प्रचद्दलत कंपनीने नद्दवन वस्तू बाजारात अणल्यास,
क) प्रचद्दलत वस्तूचा प्रद्दतसादाचा ऄभ्यास करणेसाठी,
ड) जेव्हा दोन कंपन्याचे एकद्दत्रकरण / संयोग होतो तेव्हा मुद्रा व रेड माकथ मध्ये संशोधन
करावे लागते. munotes.in

Page 20

द्दवपणन संशोधन - I
20 ५) वििी संशोधन (Sales Research):
कंपनीच्या द्दविी कायथिमाचे सतत पद्धतद्दशरपणे केलेले पररक्षण म्हणजे द्दविी संशोधन
होय. द्दविी संशोधनात वस्तू संशोधन व द्दविीचे क्षेत्र, द्दविी ऄंदाज, द्दविीचे व्यवहार, पद्धत
पररणामकारकता , द्दविीवृद्धी, वाढ, प्रगती, द्दविीकल, प्रवाह, घट / वाढ द्दवस्तार, बदल
आत्यादीबाबत संशोधन केले जाते. तसेच द्दविी संशोधनात द्दवतरण व्यवस्था, मध्यस्थाचे
कद्दमशन कमथचारी वगाथचा सहभाग व प्रद्दशक्षण वस्तू द्दवतरणाचे पयाथयी भाग आ. बाबत
सशोधन केले जाते. यावरुन द्दविी संशोधन ही संकल्पना द्दवस्तृत व व्याप्ती मोठी अहे ऄसे
द्ददसून येते.
पुढील आकृती िरुन वििी संशोधनाची व्याप्ती समिेल:

(द्दविी संशोधनाची सद्दवस्तर माद्दहती पुढील प्रकरणामध्ये द्ददली अहे.)
६) विपणी संशोधन (Market Research):
“द्दवपणी संशोधन म्हणजे बाजारापेठेचे स्थान व स्वरुप, वस्तू, प्रवाह यांचे संशोधन होय.”
या संशोधनात बाजारपेठेचे स्वरुप - स्थाद्दनक, राष्रीय, अंतरराष्रीय, संघटीत/ऄसंघटीत,
आ. वस्तूंचा प्रवाह, कल,ग्राहकांचे वतथन, लोकसंख्या त्यांचे पृथ:करण - व्यवसायाची
बाजारपेठेतील पत, पररद्दस्थती, भद्दवष्यकालीन ऄंदाज, स्पधथक आत्यादीबाबत सखोल
संशोधन केले जाते. द्दवपणी संशोधनातून द्दविी, कोठे, केव्हा, द्दकती प्रमाणात, व कोणाला
होइल या प्रश् नांचे ईत्तरे शोधली जातात.
७) िावहरात संशोधन (Advertising Research):
अता जाद्दहरातीचे युग अहे. अज जाद्दहराती द्दशवाय वस्तू व सेवा द्दवकल्या जात नाहीत.
जाद्दहरात हे द्दविीचे एक महत्त्वाचे साधन अहे. संभाव्य ग्राहकांचे रुपांतर द्दनयद्दमत
ग्राहकांमध्ये करण्याचे महत्त्वाचे काम जाद्दहरात करीत ऄसते. या संशोधनात जाद्दहरातीची
पररणामकारकता , जाद्दहरातीला प्रद्दतसाद, आत्यादीबाबत ऄभ्यास केला जातो. तसेच
जाद्दहरातीचे माध्यम, वेळ, कालखंड, मजकूर, रंगसंगती, आ. बाबत सतत संशोधन करावे
लागते. munotes.in

Page 21

द्दवपणन संशोधन पररचय
21 ८) ग्राहक संशोधन (Consumer Research) :
ग्राहक संशोधन हे द्दवपणन संशोधनाचा एक महत्त्वाचा भाग अहे ज्या प्रमाणे मानवी जीवनात
रृदय व रक् त ऄसते. त्या प्रमाणे द्दवपणन संशोधनात ग्राहक संशोधन महत्त्वाचे ऄसते.
या संशोधनात ग्राहकांच्या गरजा, अवडी - द्दनवडी, प्रद्दतद्दिया, ऄद्दभप्राय पसंती खरेदीची
पद्धत, खरेदीचा कल, नाव, वय, द्दलंग, व्यवसाय, शैक्षद्दणक पात्रता, आ. बाबत माद्दहती गोळा
करुन संशोधन केले जाते.
९) िृद्धी संशोधन (Promotion Research):
या संशोधनात द्दवपणन कायाथतील द्दवद्दवध वृद्धीचा पररणाम, ऄद्दभप्राय यावर संशोधन केले
जाते. ईदा. जाद्दहरात माध्यम, संदेशवहन, वैयक् तीक द्दविी व जाद्दहरात, द्दविय वृद्धीचे मागथ
आत्यादी बाबत सखोल संशोधन केले जाते.
१०) अवभप्रेरणा संशोधन (Motivation Research) :
ऄद्दभप्रेरण संशोधन हे ग्राहक संशोधनाची एक शाखा अहे. या मध्ये बाजारपेठेतील
ग्राहकवतथनास मागथदशथन करण्यासाठी ईपलब्ध ऄसलेले सवथ ऄंतगथत प्रेरणा मागाथचा ऄभ्यास
केला जातो. ऄद्दभप्रेरण संशोधनातून ग्राहकवतथन ऄसे का? यांचा ऄभ्यास केला जातो.
याद्वारे ऄंतगथत प्रेरणा व बद्दहथगत वतथन यांचा ऄभ्यास केला जातो.
११) वितरण संशोधन (Distribution Research) :
या संशोधनात वस्तू ईत्पादकापासून ऄंद्दतम ईपभोक्तापयंत पोहचद्दवण्याच्या सवथ द्दियाचा
समावेश होतो. जसे प्रद्दतद्दनधी, घाउक व्यापारी, मध्यस्थ, द्दकरकोळ व्यापारी आ. ऄशा
संशोधनाद्वारे पुढील प्रश् नाची ईत्तरे शोधली जातात. म्हणून द्दवतरण संशोधनास साखळी
संशोधन ऄसेही म्हणतात.
ऄ) द्दवद्दवध द्दवतरण साखळयाचा ऄभ्यास व मुल्यमापन करुन कंपनीच्या वस्तू (ईत्पादना)
करीता योग्य व पयाथप्त द्दवतरण साखळी शोधणे.
ब) द्दवतरण व्यवस्थेचे ईिेश ठरद्दवणे - मध्यस्थाची संख्या, द्दवतरण खचथ आ. बाबत ऄभ्यास
करणे.
क) घाउक व्यापारी, मध्यस्थ, द्दकरकोळ व्यापारी यांच्या कायाथचे मुल्यमापन करणे.
ड) द्दवतरण खचथ कमी करण्यासाठी सवाथत ईत्कृष्ठ मागथ द्दनवडणे / शोधणे
इ) द्दवतरण साखळीचे कायथ जसे, एकद्दत्रकरण, प्रतवारी, वगथवारी, साठवणूक आ. करणे,
त्यासाठी संशोधन करणे. या सवथक्षेत्रामध्ये संशोधन करणे म्हणजे स्थान / ईपयोद्दगता /
द्दवतरण संशोधन होय.
munotes.in

Page 22

द्दवपणन संशोधन - I
22 १२) धोरण / हेतू संशोधन (Policy Research) :
धोरण संशोधनात कोणत्याही व्यावसायाचे धोरण हेतू, ईिेश, यांचा समावेश होतो.
व्यावसायकरीत ऄसतांना ऄल्पकालीन व द्ददघथकालीन धोरणे अखली जातात. त्यांची
ऄंमलबजावणी केली जाते व कालांतराने या धोरणाचे मुल्यमापन केले जाते. त्यातील
ईद्दणवा, दोष, चांगल्या गोष्टी, भद्दवष्यकालीन संधी, आ. बाबत माद्दहती गोळा केली जाते. या
धोरणामध्ये व्यावसाद्दयक धोरण, द्दविीधोरण, द्दवपणन धोरण, द्दकंमत धोरण यांचा समावेश
होतो.
या द्दशवाय संशोधनाची व्याप्ती प्रंचड ऄसून त्यात वाद्दणज्य द्दवषयक कायदे, सरकारी धोरणे
व द्दनयोजन, जागद्दतक बाजारपेठ, नद्दवन तंत्रज्ञान, अद्दथथक व सामाद्दजक द्दवकास आ. बाबत
सतत संशोधन करावे लागते. म्हणून द्दवपणन संशोधनाची व्याप्ती फारच मोठी ऄसून द्दवस्तृत
अहे.
(या द्दवद्दवध संशोधन शाखाची सद्दवस्तर माद्दहती पुढील प्रकरणामध्ये द्ददलेली अहे.)
१.११ विपणन संशोधन प्रवियेतील पायऱया (STEPS OF PROCESSING MARKETING RESEARCH) १) द्दवपणन समस्या शोधणे व द्दनद्दित करणे (Problem Identification &
Definition)
२) प्राथद्दमक सवेक्षण करणे (Collection of Primary Data)
३) संशोधनाची ईद्दिष्टे व हेतू ठरद्दवणे (Determine the aims & Objectives)
४) संशोधनाचा अराखडा तयार करणे (Research Design)
५) तथ्ये व त्याचे स्त्रोत ठरद्दवणे (Determine the Dat a & Sources of Data &
Information)
६) माद्दहती व तथ्यांचे मागथ द्दनद्दित करणे (Collection of Data & Information)
७) ईत्तरदात्यांचे नमुने तयार करणे (Sampling Design)
८) प्रश्नावली तयार करणे (Design of Questionnaire)
९) कमथचारी वगाथची द्दनवड करणे (Staff Selecti on)
१०) तथ्य संकलन व संस्करण (Collection of Data & Processing of Data)
११) तथ्याचे द्दवश्लेषण व द्दनवथचन ( Data Analysis & Interpretation)
१२) संशोधनाचा ऄहवाल तयार करणे (Report Writing)
१३) संशोधन ऄहवाल सादरीकरण (Submission of Research Report)
१४) द्दशफारशीचा पाठपुरावा करणे (Follow -up) munotes.in

Page 23

द्दवपणन संशोधन पररचय
23 १) विपणन समस्या शोधणे ि वनवित करणे (Problem Identification &
Definition) :
द्दवपणन संशोधनातील ही पद्दहली पायरी होय. व्यवसायास द्दवपणन द्दवषयक कोणती समस्या
अहे व कोणत्या प्रश्नाचा ऄभ्यास करावयाचा अहे हे प्रथम ठरद्दवणे म्हणजे समस्या सुत्रण
होय. संशोधनाचा द्दवषय द्दनद्दित करताना संशोधकासमोर द्दवद्दशष्ट हेतू व ईद्दिष्टे ऄसणे
अवश्यक ऄसते. A Problem well put is half solve ह्या व well begin is half
done ह्या म्हणीप्रमाणे समस्या चांगल्या पद्धतीने प्रथम मांडल्यास ऄधथ समस्या त्वरीत
सोडद्दवता येतात. त्यामुळे संशोधनाचा दजाथ ईंचावतो.
२) प्राथवमक सिेक्षण करणे (Collection of Primary Data) :
सतत संशोधन द्दवभागाकडे ईद्योगातील द्दविी व्यवस्थापक द्दकंवा कमथचारी ऄनेक समस्या
मांडत ऄसतात. या सवथच समस्या संशोधन योग्य नसतात. बऱ्याच वेळा ईद्योगाच्या ऄनेक
समस्या ह्या एकाच प्रश्नामुळे द्दनमाथण झालेल्या ऄसतात. त्यासाठी संशोधकाने प्रथम सवथ
समस्याची चाचणी करून त्याचा प्राथद्दमक सवेक्षण करणे अवश्यक ऄसते. प्राथद्दमक
सवेक्षणात जर समस्या संशोधन करण्यास योग्य वाटल्यास त्याचा समावेश संशोधन
द्दवषयात होतो व त्याप्रमाणे संशोधन करण्यास सुरुवात केली जाते.
३) संशोधनाची उविष्टे ि हेतू ठरविणे (Determine the aims & Objectives) :
प्राथद्दमक सवेक्षणात संशोधनाचा द्दवषय द्दनद्दित केल्यानंतर त्या द्दवषयासंदभाथत ईद्दिष्टे व
गृहीतके तयार करणे गरजेचे ऄसते. ऄशा ईद्दिष्यांमुळे व गृहीतकामुळे संशोधनाची द्ददशा
द्दनद्दित करता येते. एखाद्या प्रश्नाचे संभाव्य कारण शोधून काढणे म्हणजे गृहीतके होय. ऄशा
गृहीतकांची तपासणी करून कारणे व समस्या शोधता येतात.
४) संशोधनाचा आराखडा तयार करणे (Research Design) :
द्दवपणन संशोधनाचे हेतू व ईद्दिष्टे द्दनद्दित केल्यानंतर संशोधनाचा मागथ द्ददशा द्दनद्दित
करण्यासाठी अराखडा तयार करावा लागतो. संशोधन प्रद्दिया गुंतागुंतीची ऄसल्याने त्या
प्रद्दियेचे द्दनयोजन करून व संशोधनाची रचना करावी लागते. त्यास अराखडा ऄसे
म्हणतात. त्यामुळे द्दनयंद्दत्रत व द्दनयोद्दजत प्रयत्न करून संशोधनाची ईद्दिष्टे पूणथ करता येतात.
संशोधन आराखड्यात खालील प्रश्ांचा समािेश होतो:
१) संशोधन द्दवषयांचे स्वरूप व हेतू काय अहे?
२) कोणत्या प्रकारची तथ्ये लागणार अहेत?
३) तथ्यांचे संकलन कोणत्या पद्धतीने केले जाणार अहे?
४) एकूण खचथ व वेळ द्दकती लागेल?
५) संशोधन प्रद्दिया केव्हा पूणथ होइल? munotes.in

Page 24

द्दवपणन संशोधन - I
24 ५) तथ्ये ि स्त्रोत ठरविणे (Determine the Data & Sources of Data &
Information) :
संशोधनाचा अराखडा तयार केल्यानंतर द्दवपणना संबंधीची तथ्ये व माद्दहती गोळा करणे
अवश्यक ऄसते ही तथ्ये प्राथद्दमक स्वरूपाची स्वतः माद्दहती गोळा करून जमा करणे द्दकंवा
दुय्यम स्वरूपाची आतरांनी जमा केलेल्या माद्दहतीचा ईपयोग करणे, यापैकी कोणत्या
प्रकारची तथ्ये संशोधनाकररता ईपयोगी अहेत हे संशोधकास ठरवावे लागते. यावरून
माद्दहती/तथ्ये गोळा करण्याचे द्दवद्दवध मागथ/स्त्रोत अहेत. त्याची अखणी, द्दनद्दितीकरण
करावे लागते.
६) मावहती ि तथ्यांचे मागत वनवित करणे (Collection of D ata & Information) :
संशोधनाकरीता अवश्यक ऄसणारे तथ्ये व स्त्रोत द्दनद्दित केल्यानंतर त्याचे मागथ द्दनधाथरीत
करावी लागतात. प्राथद्दमक माद्दहती ही प्रत्यक्ष मुलाखत घेउन तर दुय्यम माद्दहती आतरांची
प्रकाशने व ऄहवालातून गोळा करता येते. संशोधकास सवथ प्रथम प्राथद्दमक, दुय्यम द्दकंवा
दोन्ही मागांनी माद्दहती गोळा करावयाची के द्दनद्दित करावे लागते. प्राथद्दमक माद्दहती
द्दमळद्दवण्याचे मागथ-मुलाखत, द्दनरीक्षण, क्षेत्र सवेक्षण, प्रयोगात्मक पद्धत आ. अहेत.
दुय्यम मावहती वमळविण्याचे मागत:
पुस्तके, प्रकाशने, ऄहवाल ऄंतगथत कायाथलयीन कागदपत्रे आ. अहेत. यापैकी कोणत्या
मागांनी माद्दहती गोळा करावयाची हे संशोधनकास प्रथम द्दनद्दित करावे लागते. त्यानंतर
संशोधनास सुरुवात करता येते.
७) उत्तरदात्यांचे नमुने तयार कारणे (Sampling Design) :
द्दवपणन संशोधनात तथ्ये संकद्दलत करण्यासाठी ज्याच्याकडून माद्दहती द्दमळद्दवणार अहे
ऄशा द्दवशाल, ग्राहक वगाथतून लहान प्राद्दतद्दनद्दधक गटाची द्दनवास करणे म्हणजे नमुना द्दनवड
होय. कारण द्दवशाल गटांची पाहणी करणे हे अद्दथथकदृष्ट्या परवडत नाही. तसेच वेळ व श्रम
जास्त लागतात. त्याकररता समग्रातून एककाची द्दनवड केली जाते. नमुना द्दनवडताना फारच
दक्षता घावी लागते. एकंक हे संपूणथ समाजाचे/ गटाचे प्रद्दतद्दनद्दधत्व करणारे ऄसावे लागते.
तसेच द्दनवडलेल्या एककाकडून ऄचूक व सत्य माद्दहती द्दमळाली पाद्दहजेत.
८) प्रश्ािली तयार करणे (Design of Questionnaire) :
एककांची/नमुनाची द्दनवड केल्यानंतर त्यांच्याकडून प्राथद्दमक स्वरूपाची माद्दहती
द्दमळद्दवण्याकररता त्यांची मुलाखत घ्यावी लागते. त्याकररता एक प्रश्नावली तयार करणे
अवश्यक ऄसते. तथ्ये संकलानामध्ये प्रश्नावली हे साधन सवाथत महत्त्वाचे अहे. यात
संशोधनासंबंधी प्रश्नाची यादी िमाने द्ददलेली ऄसते. प्रश्नावलीची रचना करताना ऄनेक
गोष्टींचा द्दवचार केला जातो. प्रश्नावली टपाल संशोधन व व्यद्दक्तगत मुलाखती कररता ईपयुक्त
ठरते. म्हणून प्रश्नावली साधी, सोपी, व्यवद्दस्थत व स्पष्ट ऄसावी लागते.
munotes.in

Page 25

द्दवपणन संशोधन पररचय
25 ९) कमतचारी िगातची वनिड करणे (Staff Selection) :
तथ्य गोळा करणे, सवेक्षण करणे, आ. कामा करीता कमथचारी वगाथची अवश्यकता ऄसते.
त्यात मुलाखतकते, पयथवेक्षक, द्दनरीक्षक, द्दवश्लेषणकते यांचा समावेश होतो तर दुय्यम
सामुग्री गोळा करणे कररता कायाथलयीन कमथचारी वगाथची अवश्यकता ऄसते. संशोधनाची
गरज व व्याप्ती यावर कमथचारी संख्या ऄवलंबून ऄसते. त्यांना प्रद्दशक्षण द्यावे लागते. त्यामुळे
ते ऄद्दधक चांगल्या प्रकारे सत्य व ऄचूक माद्दहती ऄल्प वेळेत गोळा करू शकतात. प्रत्यक्ष
संशोधनास सुरुवात करण्यापूवीच कमथचारी वगाथची द्दनवड करावी लागते.
१०) तथ्य संकलन ि संस्करण (Collection of Data & Processing of Data):
तथ्य संकलन हे एक द्दजकरीचे काम अहे. द्दनवडलेल्या ईत्तरदात्याकडून मुलाखत घेउन,
टपालाव्दारे तथ्ये संकद्दलत करावी लागतात. त्यात प्राथद्दमक सामुग्री गोळा करणे एक
ऄवघड काम अहे. संशोधकास द्दवशेष काळजी घ्यावी लागते. कारण या माद्दहतीच्या अधारे
पुढील द्दनष्कषथ ऄवलंबून ऄसतात. त्यामुळे तथ्ये ऄचूक व गुणात्मक ऄसावी लागतात.
तथ्ये संकद्दलत करताना संशोधकास दक्ष ऄसावे लागते. गोळा केली तथ्ये अकाराने प्रचंड
व ऄसंघद्दटत अद्दण द्दवस्कळीत ऄसतात. ह्या तथ्याचे एकद्दत्रकरण करून त्यावर संस्कारण
करावे लागते. तथ्य संकलन व संस्कारण ही द्दिया संशोधनाच्या प्रथम द्दनयोजनापासून
ऄंद्दतम द्दनष्कषाथपयंत चालू ऄसते.
११) तथ्याचे विश्लेषण ि वनितचन (Data Analysis & Interpretation):
संशोधनास अवश्यक ऄसणाऱ्या तथ्यांचे संकलन झाल्यानंतर त्या माद्दहतीचे संस्कारण
करून द्दवश्लेषण केले जाते. तथ्यांचे द्दवश्लेषण व द्दनवथचन म्हणजे “गोळा केलेल्या तथ्यांचे
ऄथथबोधन होण्याच्या दृष्टीने तथ्यामध्ये व्यवद्दस्थकरण करणे, परस्पर सहसंबंध व केंद्रप्रवृत्ती
स्पष्ट करणे, माप व द्दनदेशांक काढणे द्दक जेणे करून तथ्यांचे एकद्दत्रत प्रगटीकरण करता
येइल त्यास तथ्याचे द्दवश्लेषण व द्दनवथचन ऄसे म्हणतात.”
१२) संशोधनाचा अहिाल तयार करणे (Report Writing) :
द्दवपणन संशोधनाची ऄंद्दतम पायरी म्हणजे ऄहवाल तयार करणे होय. तथ्य संकलन
द्दनवथचन करून काढलेले द्दनष्कषथ व्यवद्दस्थत ररत्या व सूत्रबद्ध पद्धतीने शब्दांद्दकत करून
समथथररत्या मांडणी करणाच्या प्रद्दियेला संशोधन ऄहवाल ऄसे म्हणतात. ऄहवाल लेखन
ही एक कला ऄसून ते शास्त्र अहे. या संशोधन ऄहवालात खालील घटकांचा समावेश
होतो.
१) मुखपृष्ठ, २) ऄनुिद्दमका, ३) संशोधन ऄभ्यास द्दवषयी माद्दहती, ४) गृहीत तथ्ये, ५)
संशोधन पद्धती व कायथक्षेत्र व्याप्ती, ६) द्दनष्कषथ, ७) द्दशफारशी, ८) पररद्दशष्टे, ९)
संदभथग्रंथसूची, १०) अलेख व अवृत्या आ. चा समावेश होतो.
१३) संशोधन अहिाल सादरीकरण (Submission of Research Report):
द्दवपणन द्दवषयक समस्या व प्रश्न यांचे संशोधकाने अपल्या द्दनष्कषाथचे व द्दशफारशीचे
सादरीकरण अपल्या ऄहवालातून करावयाचे ऄसते. ऄहवालातील द्दशफारशीच्या सखोल munotes.in

Page 26

द्दवपणन संशोधन - I
26 सुक्ष्म ऄभ्यास करून व्यवस्थापकीय वगथ ऄंद्दतम द्दनणथय घेत ऄसतो. त्यामुळे संशोधकाने
ऄहवालाचे व्यवस्थापकीय वगाथपुढे योग्य पद्धतीने सादरीकरण करणे अवश्यक ऄसते.
संशोधन ऄहवालातील द्दनष्कषथ व द्दशफारसीची ऄंमलबजावणी करण्यासाठी ऄंद्दतम द्दनणथय
घेण्याचा ऄद्दधकार ह्या संस्थेने संशोधकास नेमलेले ऄसते. त्याच संस्थेच्या पदाद्दधकाऱ्यास
ऄसतात.
१४) वशिारशी पाठपुरािा करणे (Follow -up):
जर संस्थेच्या पदाद्दधकाऱ्यांनी ऄहवालातील द्दशफारशी ऄंमलात अणण्याचा द्दनणथय घेतला
तर त्याचा पाठपुरावा करणे गरजेचे ऄसते. त्यातील ऄपेद्दक्षत पररणाम द्ददसतो द्दकंवा नाही हे
सुद्धा तपासावे लागते व याकररता ऄंद्दतम द्दनणथय झाल्यानंतर पाठपुरावा करावा लागतो.
त्यातील दोष दूर करण्यासाठी पुन्हा त्यात बदल करावे लागतात. द्दशफाशीचा पाठपुरावा
केल्यामुळे संशोधन प्रद्दिया पूणथ होते. त्यातील ईद्दणवा-दोष यामुळे नवीन समस्या द्दनमाथण
होतात व पुन्हा संशोधनास चालना द्दमळत ऄसते. त्यामुळे संशोधन पुन्हा-पुन्हा करावे
लागते.
१.१२ विपणन संशोधनातील व्यािसावयक वनतीमत्ता (PROFESSIONAL ETHICS IN MARKETING
RESEARCH) अजच्या अधुद्दनक काळात ग्राहकानुवती व तीव्र स्पधाथत्मक बाजारपेठेत द्दवपणन
संशोधनाचे महत्त्व हे जलद गतीने वाढतच ऄसलेले द्ददसून येते. म्हणजेच द्दवपणन
संशोधनाद्दशवाय ईत्पादक अपले ऄद्दस्तत्व ह्या स्पधाथत्मक बाजारपेठेत द्दटकवून ठेवू शकत
नाही ऄसे म्हटल्यास वावगे ठरणार नाही. द्दवपणन संशोधन तंत्राचा ईपयोग फक्त मोठे
ईद्योगधंदेच करून घेतात ऄसे नाही तर लहान व कुटीर ईद्योगासुद्धा अपल्या ऄडचणी
सोडद्दवण्यासाठी करीत अहेत. त्यामुळे ह्या क्षेत्रात व्यावसाद्दयक संशोधन संस्थांची वाढ होत
अहे. या व्यावसाद्दयक संस्था अपल्या ग्राहकांना संशोधन सेवा पुरवीत ऄसतात. या
संस्थांनी योग्य व तज्ञ सेवा पुरवाव्या ऄशी ऄपेक्षा ग्राहकांकडून ऄसते. सवथसामान्याप्रमाणे
या संस्थांच्या संशोधनाचा दजाथ ईत्कृष्ट प्रतीचा ऄसतो. थोडक्यात, ऄशा संस्थांना स्पधेत
द्दटकून राहण्याकररता व ग्राहकांच्या ऄपेक्षा पूणथ करण्यासाठी अपल्या संशोधन कायाथत
व्यावसाद्दयक दजाथ-योग्य व ईच्च प्रमापक स्वरूपात ठेवावाच लागतो. अपल्या ग्राहकांना
संशोधन सेवा पुरद्दवताना त्यांनी व्यावसाद्दयक प्रमाणे नैद्दतकतेच्या अधारावर पाळली
पाद्दहजेत.
द्दवपणन संशोधनाकडे पद्दिमात्य देशात एक स्वतंत्र व्यवसाय म्हणून पाद्दहले जाते.
भारतातसुद्धा द्दवपणन संशोधनास एक व्यवसाय म्हणून नद्दजकच्या भद्दवष्यकाळात
व्यावसाद्दयक दजाथ प्राप्त होइल. या क्षेत्रास व्यावसाद्दयक दजाथ प्राप्त होण्यासाठी ऄनेक
व्यावसाद्दयक संशोधन संस्था व या क्षेत्रातील तज्ञ व्यक्ती अपली प्रद्दतमा चांगल्या प्रकारे
द्दनमाथण करण्याचा प्रयत्न करीत अहेत. अपल्या ग्राहकांच्या मनात अत्मद्दवश्वास द्दनमाथण
होण्यासाठी ते पररणामकारक व प्रात्यद्दक्षक मागथदशथन करीत अहे. यासाठी त्यांना द्दवद्दशष्ठ
ऄसा व्यावसाद्दयक दजाथ व अचार संद्दहता द्दनद्दित करणे अवश्यक अहे. त्यात सत्यपणा,
प्रामाद्दणकपणा, स्वयं-द्दशस्त, स्व:द्दनयंत्रण आ. नैद्दतक तत्वांचा समावेश करणे अवश्यक अहे. munotes.in

Page 27

द्दवपणन संशोधन पररचय
27 ऄशा प्रकारची व्यावसाद्दयक प्रमाणके डॉक्टर, चाटथडथ ऄकााँटन्टस्, वकील, व्यवस्थापकीय
तंज्ञ आ. प्रकारच्या व्यवसायात देखील ऄवलंबली जातात. व्यावसाद्दयक प्रमापकांचा ईपयोग
केल्याने व्यवसायास नावलौद्दकक, प्रामाद्दणकपणा, द्दवश्वास अद्दण कीती प्राप्त होते. द्दवपणन
संशोधन हा सुद्धा व्यवसाय होण्याच्या मागाथवर ऄसल्याने त्या सेवेत ऄसणाऱ्या सभासदांनी
ही व्यावसाद्दयक प्रमाणके पाळली पाद्दहजेत. सवथसामान्यपणे खालील क्षेत्रात द्दवपणन
संशोधन संस्थांनी व संबंद्दधत व्यक्तींनी व्यावसाद्दयक प्रमाणके जोपासली पाद्दहजेत.
सवथसामान्यपणे पुढील प्रकारच्या व्यावसाद्दयक दजाथ द्दवपणन संशोधन क्षेत्रात ठेवण्याचा
प्रयत्न केला जात अहे.
१) संशोधन संघ नेचे त्या क्षेत्रातील व्यक्तींशी संबंध (Professional
Relationship):
क्षेत्र परीक्षण कमथचारी हे द्दवपणन संशोधनाचा कणा समजले जातात. यात क्षेत्र परीक्षक,
मुलाखतकार, सांद्दख्यकी तज्ञ, सारणीकरण व प्रशासकीय कमथचारी, कारकून यांचा समावेश
होतो. ह्या व्यक्तींनी प्रामाद्दणकपणे व कतथव्यदक्षतेने द्ददलेल्या सूचनांनुसार अपले काम करणे
ऄद्दभप्रेत ऄसते. ऄशा कमथचाऱ्यांवर व्यवसाय संशोधन संस्थांचा द्दवश्वास ऄसणे अवश्यक
ऄसते. त्यासाठी या संस्थांनी कमथचाऱ्यांशी सौदहथपूणथ संबंध प्रस्थाद्दपत केले पाद्दहजे. त्यांना
अपल्या कामाचा योग्य मोबदला द्दनयद्दमतपणे द्दमळावयास पाद्दहजे. ऄशा कमथचाऱ्यांना
अवश्यक त्या सवथ सवलती संशोधक संस्थांनी पुरद्दवल्या पाद्दहजेत.
२) संशोधन संस्थेचे ि मावहती पुरविणाऱ यांमधील संबंध (Relationship between
Research Agency & Data Suppers):
द्दवपणन संशोधनाचे संपूणथ कायथ हे द्दमळवलेल्या माद्दहतीवर अधाररत ऄसते. त्यामुळे
संशोधन संस्थेस माद्दहती देणारे ईत्तरदाते व व्यक्तींशी संस्थेचे चांगले संबंध ऄसणे गरजेचे
ऄसते. ऄशा ईत्तरदात्यांची नावे व माद्दहती ह्याबाबत गुप्तता पाळली पाद्दहजे. ईत्तरदात्यांची
सोयीची वेळ, त्यांना द्ददली जाणारी वागणूक, त्यांना द्दवशेष सवलती ह्याबाबत द्दनतीमुल्यांचे
संकेत पाळणे बंधनकारक अहे.
३) संशोधन संस्था ि ग्राहकांमधील संबंध (Co-relation between Research
Agency & Consumer):
सवथसामान्यपणे प्रत्येक ईद्योग संस्थेस त्वरीत, दजाथत्मक व पररणामकारक सेवांची ऄपेक्षा
ऄसते. संशोधन सेवा पुरद्दवतांना प्रामाद्दणकपणा व तत्परता पाळणे हे संशोधन संस्थेचे
नैद्दतक कतथव्य अहे. द्ददलेल्या सेवेच्या मोबदल्यात माफक शुल्क अकारणे, पुरवलेली
माद्दहती गुप्त राखणे, ग्राहकांस द्ददलेल्या संशोधन द्दनष्कषांची चाचणी घेण्यात मदत करणे
आत्यादी व्यावसाद्दयक संकेतांचा समवेश ह्यामध्ये होतो.
४) ग्राहकाने संशोधनाच्या वनष्कषतचा केलेला उपयोग (Recommendations Used
by Consumer):
ग्राहकांनी संशोधन संस्थांनी द्ददलेल्या द्दनष्कषथचा व सूचनांचा ईपयोग द्दवपणन प्रश्न
सोडद्दवण्यासाठी केला पाद्दहजे. ऄशा संशोधनाचा ईपयोग प्रद्दसध्दी करीता न करता फक्त munotes.in

Page 28

द्दवपणन संशोधन - I
28 ईद्योग संस्थेच्या प्रश्न सोडवणुकीसाठी करायचा ऄसतो. संशोधनाचे साद्दहत्य प्रद्दसद्ध
करण्यापूवी संबंधीत परवानगी घेणे अवश्यक ऄसते.
वरील सवथ व्यावसाद्दयक प्रमापकांचा ईपयोग या क्षेत्राशी सवथ संबंधीत व्यक्तींनी केला पाद्दहजे.
भारतातील द्दवपणन संशोधन क्षेत्राचा द्दवकास होण्याच्या दृष्टीने ठरवलेली तत्वे ही
प्रमाद्दणकपणे, दक्षतेने व कतथव्यद्दनष्ठतेने पाळल्याद्दशवाय द्दवपणन या क्षेत्रास व्यावसाद्दयक
दजाथ प्राप्त होउ शकणार नाही. कारण व्यावसायीक प्रमाणात ही द्दवपणन संशोधनाच्या
द्दवकासाची एक पायरी समजली जाते.
वरील सवथ तत्वांचा ईपयोग या क्षेत्रात व्यावसायीक दजाथ प्राप्त होण्यासाठी केला जातो. ऄशा
प्रकारचा दजाथ प्राप्त होण्यासाठी या क्षेत्रांशी संबंधीत सवथ व्यक्तींनी वरील सवथ तत्वांचा
ऄवलंब केला पाद्दहजे व ते प्रत्यक्ष व्यवहारात अणले पाद्दहजे. कारण भारतात ऄद्यापही
द्दवपणन संशोधनास पूणथ व्यवसाद्दयक रूप प्राप्त झालेले नाही.
१.१२.१ विपणन संशोधनातील आचार संवहता (Ethics in Marketing
Research) :
भारतातील द्दवपणन संशोधन व्यवहाराच्या द्दवकासासाठी व्यावसायीक दजाथ ईपयुक्त अहे.
त्यामुळे संशोधकांना ऄद्दधक कामे करण्याची संधी व्यवसायात प्राप्त होतील, ऄद्दशलांना
संशोधनाचे पूणथ समाधान प्राप्त होइल. ठरवलेली तत्वे ही प्रामाद्दणकपणे, दक्षतेने व
कतथव्यद्दनष्ठतेने पाळल्या द्दशवाय या क्षेत्रात व्यावसायीक दजाथ प्राप्त होवू शकत नाही म्हणून
संबंधीत व्यावसाद्दयक संशोधक, संस्था, व्यक्ती यांनी द्दवपणन संशोधनाच्या व्यवहारात ही
तत्वे पाळणे अवश्यक अहेत. द्दवपणन संशोधनाच्या द्दवकासाची व्यावसाद्दयक दजाथ ही एक
पायरी समजली जाते.
भारतात द्दवपणन संशोधकांसाठी कोणत्याही प्रकारची अचारसंद्दहता ऄद्दस्तत्वात नाही.
द्दवपणन संशोधनाची वाढती व्याप्ती व ईपयोद्दगता ही ऄशा प्रकारची व्यावसाद्दयक प्रमाणांची
द्दकंवा अचारसंद्दहतेची गरज स्पष्ट करते. काही देशांमधून व्यावसाद्दयक संशोधकांसाठी ऄशा
प्रकारच्या अचारसंद्दहता ऄद्दस्तत्वात अहेत. ईदा. ऄमेररकन माकेद्दटंग ऄसोद्दसएशनने
स्वतः नीद्दतमत्तेची संद्दहता तयार केलेली अहे. त्या अधारावरच भारतातील नीद्दतमत्ता
संद्दहता नमुना खालील प्रमाणे तयार करता येइल.
१) संशोधन कायथ करीत ऄसतांना ईपयोगात अणलेली तत्वे व पद्धत यांत गुप्तता राखला
पाद्दहजे.
२) ईद्योग संस्थेबरोबर संशोधन करार झाल्यानंतर संशोधनद्दवषयी अवश्यक ती माद्दहती
पुरद्दवली पाद्दहजे.
३) अवश्यक प्रद्दशद्दक्षत कमथचारी नसतांना व द्दवद्दशष्ठ संशोधन सोयींची कमतरता
ऄसतांना संशोधक कायथ स्वीकारू नये.
४) संशोधनासाठी सवेक्षण करतांना माद्दहती देणाऱ्या व्यक्तीने पुरवलेली माद्दहती पूणथपणे
गुप्त ठेवणे अवश्यक अहे. munotes.in

Page 29

द्दवपणन संशोधन पररचय
29 ५) ज्याप्रमाणे करारात संशोधन कालावधी द्ददलेला ऄसेल त्याच ठरलेल्या वेळेत
संशोधनाचे कायथ पूणथ झालेले पाद्दहजे.
६) संशोधन कायाथची फी ही माफक स्वरूपाची ऄसली पाद्दहजे.
७) संशोधन कायाथतून द्दमळालेली जी माद्दहती पररणामकारक व प्रत्यक्ष ऄंमबजावणीस
सोआस्कर ऄसेल तेच संशोधन ऄद्दशलास देणे योग्य ऄसते.
८) संशोधक कमथचारी व ग्राहक वगाथशी चांगले मैद्दत्रचे संबंध ऄसेल पाद्दहजेत.
१.१३ भारतीय विपणन संशोधन मंडळाची व्यािसावयक मुल्याबाबत भूवमका (ROLE OF MARKET RESEARCH SOCIETY IN
INDIA IN PROFESSIONAL ETHICS) १९८८ साली “भारतीय द्दवपणन संशोधनाची मंडळाची” (Marketing Research
Society of India) स्थापना मुंबइत करण्यात अली अहे. ह्या मंडळात भारतातील द्दवद्दवध
द्दवपणन संशोधन संस्था, संशोधक व आतर संबंधीत व्यक्ती सभासद अहेत. ह्या मंडळाचा
मुख्य ईिेश द्दवपणन संशोधन कायाथस भारतात प्रोत्साहन देणे, संशोधन क्षेत्रातील व्यक्तींना
प्रद्दशक्षण देणे, सामाद्दजक संशोधन प्रकल्प हाती घेणे हा अहे. भारतीय द्दवपणन संशोधन
मंडळ अपल्या सभासदांकररता वाद्दषथक मेळावे अयोद्दजत करते. द्दवपणन संशोधनातील
नवीन घडामोडी, पद्धती व तंत्रे यांचा पररचय संबंद्दधत व्यक्तींना ह्या मेळाव्यांच्या माध्यमातून
करून द्ददला जातो.
भारतीय द्दवपणन संशोधन मंडळाने द्दतच्या सभासदांकररता “अचार संद्दहता” (Code of
Conduct) तयार केलेली अहे. ह्या अचारसंद्दहतेत प्रामाद्दणकता, संयुक्तता व ऄद्दनष्ठ
व्यापारी प्रथांवर अळा ह्या मुद्द्यांवर भर देण्यात अलेला अहे. सदर अचार संद्दहता सवथ
सभासदांनी पाळणे बंधनकारक अहे. अचारसंद्दहतेच्या ऄंमलबावणीकररता मंडळाने ‘
व्यावसाद्दयक प्रमाणन सद्दमती ‘ स्थापन केलेली अहे. या मंडळाकडे द्दवद्दवध प्रकारे वाद व
तंटे द्दमटवण्याचे कायथसुद्धा सोपद्दवले जाते. थोडक्यात, द्दवपणन संशोधनाच्या क्षेत्रात मंडळ
सकारात्मक भूद्दमका साकाररत अहे.
१.१३.१ व्यािसावयक संशोधकांचे आिश्यक गुणिैवशष्ट्ये (Qualities of good
professional Marketing Researcher)
द्दवपणन संशोधन ही एक मानद्दसक प्रद्दिया अहे तसेच ही एक शास्त्रीय व तकथशुद्ध प्रद्दिया
अहे. त्यामुळे या प्रद्दियेतील सवाथत महत्त्वाचे कायथ तथ्य संकलन करणे व त्याचा द्दवश्लेषण
करावे लागते. त्यावर द्दचंतन करून द्दनष्कषथ काढले जातात. त्यामुळे संशोधकाजवळ ऄनेक
गुण वैद्दशष्ट ऄसावी लागतात. व्यावसाद्दयक द्दवपणन संशोधनामध्ये संशोधनाची ईद्दिष्टे, रचना
ठरवावी लागतात. तसेच द्दवद्दवध प्रकारची माद्दहती गोळा करावी लागते, ऄनेक वेळा
मुलाखती घ्यावी लागते. त्यामुळे संशोधकाजवळ बुद्दद्धमत्तेबरोबर मानवी मन मानद्दसकता
ऄसावी लागते. त्यामुळे व्यावसाद्दयक संशोधकाजवळ खालील व्यद्दक्तगत गुण वैद्दशष्टे ऄसावी
लागतात. munotes.in

Page 30

द्दवपणन संशोधन - I
30 १) शैक्षवणक पात्रता (Educational qualification) :
ऄन्वेषकाजवळ द्दकमान पदवी पात्रता ऄसावी. त्यामुळे त्याच्या व्यद्दक्तमत्त्वावर कामाच्या
कायथक्षमतेवर अद्दण भाषाशैलीवर चांगला पररणाम होतो. व संशोधन कायाथस त्याची मदत
होते; याद्दशवाय त्याच्याकडे अद्दथथक, सामाद्दजक, मानद्दसक, सांद्दख्यकेय, राजकीय, शास्त्रीय
माद्दहती ऄसावी.
२) विश्लेषणात्मक बुवद्धमत्ता (Analytical mind) :
ऄन्वेषकाजवळ द्दकमान समस्या जाणून घेणे व त्या योग्य पद्धतीने सोडद्दवण्याची सकारात्मक
बुद्दद्धमत्ता हवी. द्दवश्लेषणात्मक बुद्दद्धत्मत्तेमुळे कोणतीही समस्या ही पायऱ्या पायऱ्यानुसार
सोडद्दवता येते. संशोधनातून संख्यात्मक माद्दहती ऐवजी द्दियात्मक माद्दहती देणे अवश्यक
ऄसते. त्यामुळे संशोधकाजवळ द्दवश्लेषणात्मक बुद्दद्धमत्ता ऄसावी लागते.
३) नम्र व्यवक्तमत्त्ि (pleasing personality):
ऄन्वेषकाजवळ नम्रभाव ऄसावा, प्रभावी व्यद्दक्तमत्त्व चांगली वतथणूक ऄसावी.
ईत्तरदात्याच्या द्दस्थतीप्रमाणे, त्याचे राहणीमान, वेशभूषा, पेहराव ऄसावा. तसेच
ईत्तरदात्यास बोलण्यास प्रवृत्त करून योग्य, सत्य माद्दहती द्दमळद्दवता यावी लागते. त्यामुळे
त्याच्याकडे नम्रभाव, सकारात्मक दृद्दष्टकोन ऄसावा लागतो.
४) मानवसकक्षमता (Mental ability) :
ऄन्वेषकाजवळ मुलाखतीचा वेळी मानद्दसक क्षमता ऄसावी. गोळा होणारी माद्दहती साठवून
ठेवणे व त्यावर प्रद्दिया करावी लागते. संशोधनासाठी लागणारी माद्दहती गोळा करण्याची
क्षमता ऄसावी लागते.
५) तांवत्रक ज्ञान (Technical knowledge) :
ऄन्वेषकाजवळ सवेक्षण तंत्रे, मुलाखती तंत्रे सांद्दख्यकीय माद्दहती गोळा करण्याचे तंत्र, अद्दण
संशोधनाच्या द्दवद्दवध पद्धती यांचे ज्ञान ऄसावा.
६) उत्साहीपणा ि वनरोगी शरीरयष्ठी (Energetic & Sound Health stamina) :
संशोधन ही दीघथकाळ चालणारी प्रद्दिया अहे. त्यामुळे संशोधकाजवळ शारीररक कुवत
ऄसावी लागते. त्यात सतत मुलाखती कररता, माद्दहती गोळा करण्यासाठी प्रवास ऄिवा
लागतो. म्हणून त्याचा जवळ सतत ईत्साहीपणा ऄसावा, त्यांची शरीरयष्टी ईत्तम ऄसावी
तसेच शरीर द्दनरोग ऄसावे लागते. तो भौद्दतकदृष्ट्या सक्षम ऄसावा.
७) संभाषण कला (Communication Skill) :
संशोधकाजवळ संभाषण कला ऄसावी. समोरील व्यक्तीकडून योग्य सत्य माद्दहती गोळा
करण्याची कला ऄसावी. मुलाखत घेतांना शांत राहून सकारात्मक द्दवचार ठेवून
ईत्तरदात्याकडून माद्दहती द्दमळद्दवणे कररता संभाषण कौशल्य ऄसावे लागते.
munotes.in

Page 31

द्दवपणन संशोधन पररचय
31 ८) वनरीक्षण शक्ती (Observation capacity) :
ऄन्वेषकाचा हा एक महत्त्वाचा गुण अहे. त्याच्याकडे मुलाखत घेतांना बारीक सारीक गोष्टी
दृष्टीक्षेपात घेण्याची सवय अली पाद्दहजेत. त्यामुळे ईत्तरदात्यास ऄद्दधक बोलके करता येते.
त्याच्याकडून सत्य योग्य व ऄद्दधकची माद्दहती गोळा करता येते. म्हणून संशोधन कताथ हा
चांगला द्दनरीक्षक ऄसावा.
९) उत्तम स्मरणशक्ती (Good memory) :
संशोधककताथजवळ ईत्तम स्मरणशक्ती ऄसावी. त्यामुळे मुलाखत घेतांना, द्दनरीक्षण करतांना
ऄनेक गोष्टी, माद्दहती लक्षात ठेवता येतात. त्या ईपयोग संशोधन ऄहवाल द्दलद्दहतांना करता
येतो. तसेच मुलाखत घेतांना ऄनेक बाह्य गोष्टीचे द्दनरीक्षण करून माद्दहती जतन करून
ठेवता येते.
१०) मानिी संबंधी (Human Relations):
ऄन्वेषका जवळ मानवता द्दकंवा मानवी संबंध हे गुण ऄसावे लागतात. कारण द्दवपणन
संशोधनात ग्राहकांची माद्दहती गोळा करावी लागते. त्यास अपल्या ऄद्दशलाच्या
कमथचाऱ्याबरोबर सतत काम करावे लागते. ऄनेक ग्राहकांच्या/ व्यक्तीच्या मुलाखती घ्यावा
लागतात. म्हणून त्याच्याकडे मानवी संबंधाची माद्दहती ऄसावी लागते.
११) प्रामावणकपणा (Honesty) :
द्दवपणन संशोधक हा ईपलब्ध व द्दमळवलेल्या माद्दहतीच्या अधारे द्दनष्कषथ काढीत ऄसतात.
त्यामुळे ऄन्वेषकवगथ प्रामाद्दणक व आमानदार ऄसावा. तरच संशोधनाचे कायथ द्दवश्वासाहथ व
ऄचूक सत्य व बरोबर ऄसेल.
१२) इतर गुणधमत (other qualities) :
द्दवपणन संशोधकाजवळ सामाद्दजक दृष्टीकोन, व्यवसायाबाबतची माद्दहती ऄसावी.
समाजातील घटकांशी द्दमसळून त्याच्याशी संबंध प्रस्थद्दपत करून योग्य माद्दहती
द्दमळद्दवण्याची कला, क्षमता ऄसावी. त्यास ईत्तरदात्याचा भाव-भावनांचा ऄथथ लावत अला
पाद्दहजेत. त्याच्याकडे पूवथ दुष्पीतपणा नसावा. सकारात्मक दृष्टीकोन ऄसावा लागतो.
त्याच्याकडे जागद्दतकीकरणातील अद्दथथक बहुलाबाबत, राजकीय ईलथा पालट बाबत
भद्दवष्यकालीन दृद्दष्टकोन ऄसावा.
थोडक्यात द्दवपणन संशोधकाजवळ शैक्षद्दणक पात्रतेसोबत व्यद्दक्तगत गुण वैद्दशष्टये ऄसावी
लागतात.
१.१४ विपणन संशोधन क्षेत्रातील रोिगारांच्या संधी / रोिगांराची व्याप्ती (CAREER OPPORTUNITIES IN MARKETING
RESEARCH) अजच्या स्पधाथत्मक जगामध्ये ऄनेक लोकांना हे माद्दहत नाही की, द्दवपणन संशोधन
क्षेत्रामध्ये ऄनेक रोजगारांच्या संधी व नोकरी ईपलब्ध अहे. द्दवपणन संशोधन क्षेत्रामुळे फक्त munotes.in

Page 32

द्दवपणन संशोधन - I
32 रोजगार ईपलब्ध होत नाही तर संशोधकाचे ज्ञान, कौशल्य, मन पररवतथन होउन त्यास
बाजारपेठेची माद्दहती द्दमळते, ग्राहकांचे वतथन समजते.
द्दवपणन संशोधन क्षेत्रातील मोठया प्रमाणावरील संधी म्हणजे ईत्पादक, द्दकरकोळ व्यापारी,
सरकार, सामाद्दजक संस्था ह्या संशोधनाच्या माद्दहतीवर अधारीत द्दनणथय घेत ऄसतात.
राष्रीय, अंतरराष्रीय जाद्दहरातदार संस्था सुद्धा द्दवपणन संशोधनाच्या माद्दहतीवर ऄवलंबून
ऄसतात. त्याद्वारे ते योग्य द्दनणथय घेवू शकतात. त्यामुळे ऄद्दलकडे सवथच क्षेत्रामध्ये संशोधन
कायाथसाठी रोजगारांच्या संधी व नोकरी ईपलब्ध होत अहेत.
१.१४.१ रोिगार संघी क्षेत्र (Areas of Employment Opportunities) :
प्रत्येक ईद्योग संघटनेस ऄनेक प्रकारची माद्दहती सतत लागत ऄसते. या माद्दहतीच्या
अधारावर ईद्योंग संघटनेतील व्यवस्थापकीय ऄद्दधकारी, प्रशासकीय ऄद्दधकारी वगथ द्दनणथय
घेत ऄसतात व संघटनेचे व्यवस्थापन चांगल्या प्रकारे करतात. त्यामुळे पुढील ऄनेक ईद्योग
संघटनेमध्ये द्दवपणन संशोधन क्षेत्रामध्ये रोजगारांच्या संधी ईपलब्ध झालेल्या द्ददसून येतात.
१) द्दवपणन संशोधन संस्था, शैक्षद्दणक संस्था,
२) जाद्दहरात संस्था, दळणवळण संस्था,
३) ईत्पादक संस्था.
४) द्दवद्दवध ईपिमातील –द्दवपणन द्दवभाग.
५) द्दवत्तीय संस्था – बाँका, पतपेठी, सहकारी संस्था,
६) अयात – द्दनयाथत संस्था
७) शासकीय – द्दबगर शासकीय संस्था
८) सामाद्दजक संस्था,
९) इ- द्दवपणन संस्था,
१०) द्दकरकोळ व्यापारी – मॉल – स्टोऄसथ, आ.
१.१४.२ विपणन संशोधन कायातचे स्िरुप (Nature of Marketing Research
Work) :
ग्राहकाच्या अवडीप्रमाणे व गरजेनुसार माद्दहती गोळा करणे हे द्दवपणन संशोधनाचे खरे
स्वरुप अहे. ग्राहकांमधील सुप्तगुण शोधणे, व व्यावसाद्दयक जनरल माद्दहती गोळा करणे.
तसेच द्दवपणन पयाथवरण द्दवषयक तथ्ये गोळा करणे, द्दवश्लेषण करुन द्दनष्कषथ काढणे, ऄसे
द्दवपणन संशोधनाचे स्वरुप ऄसते. त्यामुळे द्दवपणन संशोधकास पुढील काये करावी
लागतात. munotes.in

Page 33

द्दवपणन संशोधन पररचय
33 १) ग्राहकांच्या सभा द्दकंवा मुलाखती घेणे, संशोधन प्रकल्पासंबंधी ऄटी शती द्दनद्दश् चत
करणे.
२) संशोधकाच्या कमथचारीवगाथची सभा घेणे, अद्दण संशोधन कायाथसंबंधी योजना तयार
करणे.
३) संशोधन प्रकल्पाचा एक अराखडा / रचना तयार करणे, त्यात संशोधनाचा
ईिेश,तथ्ये गोळा करण्याची गरज, मागे,प्रकार, पद्धती, वेळ, खचथ, आ. संबंधी योजना
तयार करणे.
४) तथ्ये गोळा करणारा कमथचारी वगाथस कामाचे वाटप करणे व प्रत्येकांची कामे द्दनद्दश् चत
करुन देणे.
५) संशोधनाचे कायाथवर द्दनयंत्रण ठेवणे, प्रश् नावली भरुन घेणे
६) संशोधनाचे द्दनष्कषथ काढण्यासाठी प्राथद्दमक ऄहवाल तयार करणे.
७) पक्षकाराशी व वररष्ठ ऄद्दधकारी वगाथबरोबर चचाथ करुन ऄंद्दतम ऄहवाल तयार करणे, व
तो वररष्ठांना सादर करणे आ. काये संशोधकास करावी लागतात.
१.१४.३ विपणन संशोधन क्षेत्रातील रोिगाराच्या संधी (Career Opportunities in
Marketing Research) :
अजच्या जागद्दतक स्पधेच्या काळात द्दवपणनाचे महत्त्व वाढत ऄसल्याने बाजारपेठेचा
द्दवस्तार होत ऄसल्याने द्दवपणन संशोधनाचे महत्त्व वाढत अहे. अज प्रत्येकाला दजेदार
वस्तूद्दनद्दमथती व योग्य द्दकफायतशीर पणे द्दवतरण व्यवस्था करावयाची ऄसल्याने द्दवपणन
संशोधनाची अवश्यकता जाणवू लागली अहे. द्दवपणन संशोधन हे द्दवद्दवध पातळीवर केले
जात ऄसल्याने त्या प्रत्येक स्तरावर रोजगाराच्या संधी ईपलब्ध होत अहे. त्यामध्ये द्दवपणी
संस्था, ईद्योजक, ईत्पादक, द्दवतरक, मध्यस्थ, घाउक व्यापारी, द्दकरकोळ व्यापारी,
ऄद्दभकते अद्दण सरकार यांचा सहभाग द्ददसून येतो. त्यामुळे प्रत्येकाला अपल्या समस्या
सोडद्दवण्यासाठी द्दवद्दवध माद्दहती कशी, कोठून द्दमळवावी हा प्रश् न ऄसतो. सदैव ऄचूक
व्यवद्दस्थत माद्दहती द्दनयद्दमत कमथचारी वगाथकडून द्दमळू शकत नाही. त्याकररता स्वतंत्र
सशोधक ऄद्दधकारी कमथचाऱ्यांची गरज भासते अद्दण त्यातूनच द्दवपणन संशोधन क्षेत्रामध्ये
रोजगारांच्या द्दवद्दवध संधी द्दनमाथण होत ऄसतात.
स्थाद्दनक पातळी पासून अंतरराष्रीय पातळी पयंत द्दवपणन संशोधन क्षेत्रात द्दवद्दवध
ऄद्दधकारी वगाथचे गट कायाथद्दन्वत ऄसतात. त्यामध्ये रोजगारांची संधी ईपलब्ध ऄसते.
ऄ) प्रशासकीय पातळीवरील रोजगार
ब) क्षेत्र पररक्षण पातळीवरील रोजगार
ऄसे वद्दगथकरण करता येइल. या क्षेत्रातील रोजगाराच्या संधी पुढील प्रमाणे:
munotes.in

Page 34

द्दवपणन संशोधन - I
34 अ) प्रशासकीय पातळीिरील रोिगार (Executive Post) :
१) संशोधक संचालक (Research Director) :
या पदावर काम करणारी व्यक् ती ही खुप ऄनुभवी, व कौशल्यपूणथ, संशोधन क्षेत्रातील तज्ञं
ऄसून ती आतरांना सतत मागथदशथन करीत ऄसते. द्दवपणन संशोधनाचे ईत्तरदाद्दयत्व या
व्यक्तीकडे ऄसते.
२) संशोधक व्यिस्थापक (Research Manager) :
या पदावर काम करणारी व्यक् ती संशोधना संबंधीत प्रकल्पाची अखणी, ऄंमलबजावणी व
द्दनयोजन अराखडा तयार करुन व्यवस्थापन करणाचे कायथ करतो. संशोधनाची जबाबदारी
या व्यक्तीकडे ऄसते.
३) संशोधक अवधकारी (Research Officer) :
या व्यक्तीकडे संशोधन प्रकल्पाच्या कायथप्रणाली व क्षेत्र पररक्षण ऄद्दधकारी वगाथस मागथदशथन,
सहकायथ करण्याची जबाबदारी ऄसते. संशोधन कायथ व्यवद्दस्थतपणे पूणथ करणे हे त्यांचे
कतथव्य ऄसते.
४) संशोधन विश्लेषक (Research Analyst) :
ही व्यक्ती प्रत्यक्ष संशोधनातील माद्दहती, तथ्ये, अकडेवारी यांचे संकलन करुन द्दवश्लेषण व
सादरीकरण करण्याचे कायथ करते. प्राथद्दमक व दुय्यम माध्यमातून तथ्ये गोळा करणे, त्यांचे
संकलन करणे व संघटन करुन ऄंद्दतम द्दवश्लेषण करण्याचे काम यांस करावे लागते. ही
व्यक् ती एकाच वेळी ऄनेक संशोधन प्रकल्पावर द्दकंवा एकाच प्रकल्पावर काम करु शकतो.
आ) क्षेत्र पररक्षण पातळीिरील रोिगार (Field Work Post) :
१) कायत विश्लेषक (Operation Director) :
द्दवपणन संशोधन क्षेत्रामध्ये हे महत्त्वाचे पद ऄसून त्यास प्रत्यक्ष क्षेत्र पररक्षण करावे लागते.
ही व्यक् ती संशोधन द्दवषयासंबंधी तथ्ये मांडणी करणे, नमुना द्दनवड करणे, गोळा केलेल्या
तथ्यांची, माद्दहतीची नोंदणी करणे, त्यांचे संस्करण करुन सारणीयन करणे, प्रश् नावली
तयार करणे, आ. कायथ करीत ऄसतो. कायथ द्ददग्दशथकावर संशोधन प्रकल्प वेळेमध्ये पूणथ
करण्याची जबाबदारी ऄसते.
२) क्षेत्रकायत व्यिस्थापक (Field Work Manager) :
या पदावरील व्यक्तीकडे संशोधन कायाथकरीता प्रत्यक्ष कमथचाऱ्याची द्दनयुक् ती करणे, त्यांना
प्रद्दशक्षणे देणे, त्यांना संशोधन कायाथची ओळख करुन देणे त्यांना मागथदशथन करुन संशोधन
कायाथसंबंधीचे द्दनयोजन करणे, गुणवत्ता व्यवस्थापन, नमुना द्दनवड, मुलाखती, आ. कामे
करणे हे कायथ ऄसते.
munotes.in

Page 35

द्दवपणन संशोधन पररचय
35 ३) तथ्य प्रविया अवधकारी (Data Processing Officer) :
द्दवपणन संशोधन प्रद्दियेमध्ये हा पदावर मोठया प्रमाणावर रोजगारांच्या संधी ईपल्बध
ऄसतात. हे ऄद्दधकारी प्रत्यक्ष प्राथद्दमक माद्दहती गोळा करतात. गोळा केलेल्या तथ्यांचे
संकलन करणे, संस्करण करणे व प्राथद्दमक द्दवश्लेषण करणे आ. कायथ करीत ऄसतात.
वरील रोजगारांच्या संधी द्दशवाय. द्दवपणन संशोधन क्षेत्रामध्ये मुलाखती घेणारा, ऄहवाल
लेखन करणारा, तथ्यांचे संगणकीकरण करणारा (Data Officer) द्दप्रंद्दटग करणारे ऄसे
द्दवद्दवध क्षेत्रामध्ये रोजगारांच्या संधी ईपलब्ध अहेत. अधूद्दनक आंटरनेट, इ. कॉमसथ मुळे या
क्षेत्रामध्ये वाढत्या प्रमाणात रोजगारांच्या अकषथक संधी द्दनमाथण होत अहे. जर एखाद्या
व्यक्तीस द्दवपणन संशोधन क्षेत्रामध्ये कारद्दकदथ (Career) करावयाचे ऄसल्यास त्यांनी योग्य
ती शैक्षद्दणक ऄहथता प्राप्त करुन या क्षेत्रामध्ये प्रवेश करता येतो.
अधुद्दनक युगातील सतत द्दवकसीत होणारे तंत्रज्ञान व त्यांचा व्यापारी तत्वावर वापर यामुळे
व्यवसायाचे स्वरुप बदलत चालले अहे. द्दकरकोळ व्यापारी व्यवसायापासून अधूद्दनक
द्दडजीटल व्यवसायापयंत प्रत्येक क्षेत्रामध्ये ऄनेक रोजगाराच्या संधी ईपलब्ध होत अहे.
अज व्यवसायाचे जागतीकीकरण झाल्यामुळे ऄमयाथद्ददत रोजगारांच्या संधी ईपलब्ध होत
अहे. द्दवपणन संशोधन हा त्यातील एक भाग ऄसून या क्षेत्रामध्ये प्रंचड प्रमाणावर
रोजगाराच्या संधी ईपलब्ध होत अहे. त्यात द्ददवसेंद्ददवस वाढ व द्दवकास होत ऄसून एक
अव्हात्मक रोजगाराची संधी द्दनमाथण होत अहे.
१.१५ वनणतय आधार पद्धती (DECISION SUPPORT SYSTEM) अजच्या स्पधाथत्मक जगतात द्दनणथय घेणे ऄद्दतशय महत्त्वाचे एक कमथ अहे. हे कायथ
साधारणपणे ज्ञान, ऄनुभव, ऄंदाज अद्दण ईपलब्ध माद्दहतीच्या अधारे केले जाते. ज्यावेळी
या सवथ घटकांच्या अधारे एकद्दत्रत ईपयोग करून ऄचूक व योग्य द्दनणथय घेतले जातात,
तेव्हा व्यवसायाची प्रगती होत ऄसते. ऄसे द्दनणथय ऄचूक ऄसतात. अजच्या काळात
माद्दहती महास्फोटामध्ये बरेचसे द्दनणथय घेणे गुंतागुंतीचे व ऄवघड ऄसतात. त्याकररता सत्य
व ऄचूक संबंद्दधत तथ्ये माद्दहती गोळा करून समस्येचे द्दनराकारणासाठी द्दनष्कषथ काढली
जातात. म्हणूनच द्दनणथय अधार पद्धतीची गरज भासते.
व्याख्या:
“A Decision support system means “ as computer technology based
information system which collect, analysis, and interpret data & Supplies
to decision makers to solve problems”
“द्दनणथय अधार पद्धत म्हणजे ही एक संगणीकृत/तांद्दत्रक पद्धत ऄसून त्याद्वारे समस्येसंबंद्दधत
माद्दहती गोळा करणे, द्दवश्लेषण करणे, व द्दनवथचन करून द्दनणथय घेणाऱ्या व्यवस्थापकीय
वगाथस समस्या सोडद्दवण्यासाठी माद्दहती पुरद्दवणे होय.”
यावरून द्दनणथय अधार पद्धत ही एक संगणीकृत पद्धत ऄसून त्याद्वारे ऄचूक सत्य, योग्य,
बरोबर, माद्दहती व अकडेवारी गोळा केली जाते. त्यावर द्दवश्लेषण करून ऄंद्दतम द्दनणथय
घेण्यासाठी द्दनष्कषथ/द्दशफारसी स्वरूपात माद्दहती ईपलब्ध करून द्ददली जाते. यावर munotes.in

Page 36

द्दवपणन संशोधन - I
36 अधाररत ऄसे व्यवस्थापकीय वगाथस त्यांचे ईद्दिष्टे, हेतू, डावपेच, धोरणे ठरद्दवणे सोपे जाते.
त्यामुळे द्दनणथय घेणे साठी हे एक साधन म्हणून वापरता येते.
१.१५.१ वनणतय आधार पद्धतीची िैवशष्टे (Feat ures of decision support system)
(D.S.S):
१) संगणीकृत (computer based) :
द्दनणथय अधार पद्धती ही एक अधुद्दनक संगणीकृत ऄसून त्याद्वारे समस्येसंबंद्दधत माद्दहती
गोळा केली जाते. त्याचे द्दवश्लेषण केले जाते. अद्दण ती माद्दहती द्दनणथय घेणाऱ्या व्यक्तीस
पुरद्दवली जाते.
२) दिातदार वनणतय (quality of Decision) :
द्दनणथय अधार पद्धतीमुळे द्दवपणन द्दवषयक द्दनणथयांचा दजाथ सुधारतो. गुणवत्तापूणथ द्दनणथय
घेण्यास मदत होते. यामध्ये मानवी बुद्दद्धमत्ता व संगणकीय शक्ती एकद्दत्रत रीत्या वापरल्या
जातात. त्यामुळे द्दनणथयामध्ये दजेदार पणा येतो.
३) वनणतय घेण्यास उपयुक्त (support decision making process) :
या पद्धतींचा मुख्य ईिेश/हेतू हा संशोधना संबंधी माद्दहती गोळा करणे, व ती द्दवश्वासाहथररत्या
द्दनणथय घेण्याकररता संशोधन कत्याथस पुरद्दवणे हा ऄसतो. त्यामुळे ही पद्धत द्दनणथय घेण्यास
ईपयुक्त साधन ठरते.
४) विविध घ क (Components) :
द्दनणथय अधार पद्धतीमध्ये ऄनेक घटकांचा समावेश होतो जसे, तथ्ये संकलन, प्रद्दतकृती,
द्दवद्दवधनमुळे संकलन करून द्दनणथयाकररता पुरद्दवले जातात.
५) उिेशाचे विश्लेषण (goal seeking analysis) :
ही पद्धत द्दनणथय घेणाच्या माद्दहतीशी केंद्रीभूत अहे. त्यामुळे प्रत्येकवेळी हेतू/ईिेशाचे
द्दवश्लेषण केले जाते. त्यानुसार द्दनणथय घेणे सोपे जाते.
६) विस्तीणत पद्धत (very wide scope) :
द्दनणथय अधार पद्धती ही एक द्दवस्तीणथ पध्दत अहे. याद्वारे द्दवद्दवध घटकांवर माद्दहती गोळा
करून पुरद्दवली जाते. चाणाक्षपणे द्दनणथय घेणे शक्य होते. ती सवथ स्तरावरील
व्यवस्थापकांना ईपयुक्त ऄसते.
७) िैयवक्तक आधार (Personal attitude) :
द्दनणथय अधार पद्धतीद्वारे माद्दहती संकलीत केली जाते. त्याचे द्दवश्लेषण करून वगीकरण केले
जाते. पण द्दनणथय घेतांना व्यद्दक्तगतपणा द्दनमाथण करता येतो.
munotes.in

Page 37

द्दवपणन संशोधन पररचय
37 ८) मावहतीचे स्रोत (Information sources) :
द्दनणथय अधार पद्धतीमध्ये माद्दहती गोळा करणेसाठी प्राथद्दमक व दुय्यम स्त्रोताचा वापर
होतो. तसेच ऄंतगथत व बाह्य माद्दहती द्दमळद्दवली जाते. त्यामध्ये व्यद्दक्तगत ज्ञानाचा वापर
करून समस्या सोडद्दवणेसाठी द्दवद्दवध मागथ सांद्दगतले जातात.
९) ध्येयानुिती पद्धती (Goal orientation system):
ज्याप्रमाणे ईद्योगसंस्थेची ध्येय धोरणे ऄसतील त्याप्रमाणे यापद्धतीद्वारे माद्दहती गोळा केली
जाते. त्यावर अधाररत द्दनणथय घेता येतात. म्हणून या पद्धतीत ध्येयानुवती पद्धत ऄसे
म्हणतात.
१०) सितत्र उपयोगी (usefully for all areas) :
द्दनणथय अधरपद्धती ही सवांना ईपयोगी अहे. जसे खासगी व्यद्दक्तगत, सामूद्दहक, स्वतंत्र्य
द्दकंवा ऄंतगथत ऄवलंबून ऄसणाऱ्या क्षेत्रातीलसवथ व्यवस्थापकीय वगाथस ईपयुक्त ठरते.
१.१५.२ वनणतय आधार पद्धतीचे महत्त्ि (Importance of Decisio n Supp ort
systems):
अजच्या स्पधाथत्मक व अधुद्दनक संगणकीय युगामध्ये व्यवसाद्दयक द्दनणथय घेण्यासाठी
द्दनणथय अधार पद्धतीचे महत्त्व द्दकंवा फायदे पुढील प्रमाणे स्पष्ट करता येतील.
१) िेळ ि श्रम बचत (Time & energy Saving) :
द्दनणथय अधार पद्धती ही संगणकीकृत ऄसल्याने व्यवस्थापकीय वगाथस कमीत कमी वेळे
मध्ये माद्दहती ईपलब्ध होते. त्यामुळे त्याचा वेळ व श्रम बचत होते.
२) खचातत बचत (Cast saving) :
अधुद्दनक संगणकी प्रणालीचा वापर केला जात ऄसल्यामुळे कमथचारी खचाथत बचत होते.
मुलाखत व प्रवास खचथ वाचतो. त्यामुळे एकूणच ऄल्प खचाथत मोठया प्रमाणावर माद्दहती
ईपलब्ध होते. व्यवस्थापकीय वगाथस त्याचा फायदा होतो.
३) दिेदार वनणतय (quality of decision making) :
द्दनणथय अधार पद्धती ही पूवथग्रह दूद्दषत नसल्यामुळे द्दमळणारी माद्दहती तथ्ये ही सत्य ऄचूक
व द्दवश्वासाहथ ऄसतात. त्यामुळे ऄशा माद्दहती तथ्यांवर अधाररत द्दनणथयामध्ये दजेदारपणा
येतो. ऄचूक द्दनणथय घेता येतात.
४) दृवष्टकोनात बदल (Change in Approach) :
द्दनणथय अधार पध्दतीच्या ऄंमलबावणीमुळे कमथचारी वगथ व व्यवस्थापकांच्या पारंपररक
दृद्दष्टकोनात बदल होतो. शास्त्रीय व संगणकीय पद्धतशीर दृद्दष्टकोन द्दस्वकारला जातो.
munotes.in

Page 38

द्दवपणन संशोधन - I
38 ५) कायतक्षमतेत िाढ (Improve efficiency) :
द्दनणथय अधार पद्धतीमुळे सवथ माद्दहती त्वररत जलद ईपलब्ध होते. त्यामुळे कमथचारी व
व्यवस्थापकीय वगाथची व्यद्दक्तगत व संघटनात्मक, सामूद्दहक कायथक्षमता वाढते. त्याचा
पररणाम ईत्पादकतेवर होतो.
६) संघ नेचे वनयंत्रण (organiza tional control) :
द्दनणथय अधार पद्धती ही एक संगणकीय पद्धत ऄसल्यामुळे सवथ माद्दहती वास्तव व खरी
ईपलब्ध होते. त्यामुळे व्यवस्थापकीय वगाथस संपूणथ संघटनेवर सहज द्दनयंत्रण करता येते.
त्यामुळे व्यवसायाची चांगली हाताळणी करता येते.
७) मूल्यमापन ि पाठपुरािा (evaluat ion & feedback) :
द्दनणथय अधार पद्धतीद्वारे गोळा केलेल्या माद्दहतीची नोंदणी संस्करण, द्दवश्लेषण व द्दनवाथचन
संगणकामाफथत केले जात ऄसल्यामुळे ईद्योग संस्थेतील बारीक सारीक कामाचे सहज
मूल्यमापन करता येते. कमथचारी वगाथच्या कामाचे मूल्यमापन करता येणे शक्य होते. त्यामुळे
सवथ संघटनेवर द्दनयंत्रण ठेवता येते. घेतलेल्या द्दनणथयावर पाठपुरावा करता येतो.
ऄसे ऄनेक फायदे महत्व द्दनणथय अधार पद्धतीचे सांगता येतात.
१.१५.३ वनणतय आधार पद्धतीचे घ क (Components of Decision Support
system) :
द्दनणथय अधार पद्धती ही एक संगणकीय अधाररत पद्धत ऄसल्यामुळे या पद्धतीचे पुढील
घटक सांगता येतात.
१) तथ्ये आधाररत (Data base) :
संगणाकामध्ये जतन करून ठेवलेली द्दवद्दवध प्रकारची तथ्ये/माद्दहती ही सहज लोकांना
ईपलब्ध होते. यामध्ये द्दवद्दवध ऄंतगथत व बद्दहगतथ स्त्रोतामधून गोळा केलेली तथ्ये ऄसतात.
ही तथ्ये वतथमानकालीन द्दकंवा भूतकालीन आद्दतहासकालीन सुद्धा ऄसतात. सामान्यतः
अपल्या व्यवसायाला अवश्यक ऄसणारी माद्दहती या संगणकीय प्रणालीतून गोळा केली
जाते. तीचे संघटन करून जतन केले जाते. ही माद्दहती सवथ संघटनेची द्दकंवा एखादया
द्दवद्दशष्ट प्रकल्पाकरीता गोळा केली जाते. ईदा. ईद्योग संस्थेतील एखाद्या द्दवभागास द्दकंवा
प्रभागाकरीता ईपयुक्त ऄसते. त्यामुळे द्दवपणनासंबंधी अद्दथथक प्रश्नासंबंधी द्दनणथय घेणे साठी
हा घटक महत्त्वाचा ठरतो.
२) प्रवतकृती (The Model Base) :
द्दनणथय अधार पद्धतीमध्ये द्दवद्दवध संगणकीय सॉफ्टवेऄसथचा समावेश होतो. जसे भौद्दतक
प्रद्दतकृती, गद्दणतीय प्रद्दतकृती, द्दवश्लेषणात्मक प्रद्दतकृती, या माफथत मोठया प्रमाणावरील
तथ्ये माद्दहतीचे द्दवश्लेषण करून द्दनवाथचन करता येते. ईदा. हवामानाचा ऄंदाज व्यक्त करणे
द्दकंवा भागबाजारातील चढईतार व्यक्त करणे, या प्रद्दतकृती मध्ये खालील प्रद्दतकृतीचा
समावेश होतो. munotes.in

Page 39

द्दवपणन संशोधन पररचय
39 ३) सांवख्यकीय प्रवतकृती (Statistical model) :
यामध्ये mean, median, mode याबाबतचे द्दवश्लेषणात्मक तथ्ये गोळा केली जातात.
त्याचे चलाबरोबरील सहसंबंध प्रस्ताद्दपत केली जातात. दोन चलातील कल सांद्दगतला
जातो.
४) संिेदनशील विश्लेषण प्रवतकृती (Sensitivity Analysis model):
ही प्रद्दतकृती जेव्हा बाजारातील एखाद्या घटनेचा ऄभ्यास करणे साठी ही घटना ऄशी का
घडली या कररता वापरली जाते. जसे द्दकंमतीतील चढ-ईतारामुळे द्दविीवर होणारा पररणाम
व त्याचे द्दवश्लेषण
५) भविष्यकालीन अंदाि प्रवतकृती (Forecasting Model) :
या सांद्दख्यकीय प्रद्दतकृतीद्वारे मंदीतील प्रद्दतकृती, वेळेनुसार द्दविी प्रद्दतकृती, आ. प्रद्दतकृती
द्वारे भद्दवष्यकालीन ऄंदाज व्यक्त करता येतात.
१.१५.४ वनणतय आधार पद्धतीचा सहयोग (DSS User interface) :
ऄद्दशलाच्या अवश्यकतेनुसार द्दवद्दवध द्दनणथय घेणेकररता द्दवश्लेषणाचे द्दनकाल, ऄहवाल
अकृती, अलेख, टेबल, चाटथ स्वरूपात माद्दहती द्ददली जाते. ईदा. काही वेळा
व्यवस्थापकांना द्दवश्लेषणाची माद्दहती ऄहवाल स्वरूपात तर काहींना अलेख सारणी, चाटथ
स्वरूपात हवी ऄसते. तर काहींना वगाथत्मक हवी ऄसते. थोडक्यात, ईपभोगकत्याथच्या
द्दकंवा ऄद्दशलाच्या दृष्टीनुसार द्दनणथय अधार पद्धतीच्या द्दवद्दवध प्रद्दतकृतीद्वारे सत्य व योग्य
माद्दहती द्दमळणे ऄपेद्दक्षत ऄसते.
 ईत्पादन व द्दवपणन ह्या दोन ईद्योग संस्थेच्या बाजू ऄसून त्या एकमेकांना पुरक
अहेत. बाजारपेठे मध्ये प्रवेश करणेसाठी, स्पधेत द्दटकूण राहणेसाठी व नावलौकीक
द्दमळद्दवण्यासाठी चागल्या दजेदार वस्तू, सेवाची द्दनद्दमथती होणे अवश्यक ऄसते. हे यश
प्रामुख्याने द्दवपणन व्यवस्थापकास द्दमळालेल्या माद्दहतीवर ऄवलंबून ऄसते.
व्यवस्थापकीय द्दनणथय हे वास्तववादी, शास्त्रीय व फलदायी होण्यासाठी सत्य व योग्य
व पररपूणथ माद्दहती ईपलब्ध ऄसणे अवश्यक ऄसते.
 द्दवपणनासंबंधी एकद्दत्रत केलेल्या माद्दहतीला द्दवपणन माद्दहती ऄसे म्हणतात. म्हणून
द्दवपणनाच्या द्दवद्दवध क्षेत्रातील, कायाथतील माद्दहती गोळा व जाद्दहर करणेसाठी
ईभारलेली, व्यवस्था म्हणजे द्दवपणन माद्दहती प्रणाली होय.
 ऄद्दलकडील काळामध्ये द्दवपणन ही संकल्पना व्यापक गद्दतमान बनत चालली ऄसून
वाढत्या इ- कॉमसथमुळे गुंतागुंतीची व द्दक्लष्ट होत अहे. बाजारातील बदल, शासकीय
बदलते धोरणे यासाठी व्यावसाद्दयकांना बाजारपेठेची ऄद्यावत, पररपूणथ माद्दहती, तथ्ये,
अकडेवारी ऄसावी लागते.
 मानवी शरीरात जशी रक् त पुरवठयाची गरज ऄसते. त्याप्रमाणे व्यावसाद्दयकांना
द्दवपणन द्दवषयक माद्दहतीची गरज ऄसते. द्दवपणनातील दैनद्ददन काये पार munotes.in

Page 40

द्दवपणन संशोधन - I
40 पाडण्यासाठी, महत्त्वपूणथ द्दनणथय घेणेसाठी माद्दहतीची सतत व सातत्याने अवश्यकता
भासते. या माद्दहतीवर ऄवलंबून द्दविीचा / ईत्पादनाचा भद्दवष्यकालीन ऄंदाज तयार
करुन त्यानुसार ईत्पादन यंत्रणा / द्दवपणन द्दवतरण यंत्रणा प्रभाद्दवत करावी लागते.
 द्दवपणन द्दवषयक माद्दहतीमध्ये द्दवद्दवध अकडेवारी, अवक, जावक ईत्पादनाचे प्रमाण,
ऄद्दभप्राय, ऄदांज पत्रके, द्दवत्तीय पत्रके, द्दवपणीतील पयाथवरणीय बदल, सामाद्दजक,
अद्दथथक, राजकीय बदल आत्यादी घटकांचा समावेश होतो. अपल्याच ईद्योगातून
ऄंतगथत मागाथनी द्दकंवा बद्दहगथत मागाथनी, प्राथद्दमक व दुय्यम तथ्याद्वारे ही माद्दहती गोळा
करता येते व जाद्दहरात, प्रद्दसद्धी, ऄहवाल या माफथत ती प्रकाशीत व प्रसारीत करता
येते. ऄशी माद्दहती एका द्दवद्दशष्ट ईिेशाने गोळा करणे, द्दतचे द्दवश्लेषण करणे, ऄभ्यास
करुन द्दतचा ईपयोग द्दवपणन द्दवषयक द्दनणथय घेण्याच्या प्रद्दियेत मदत करणे म्हणजे
द्दवपणन माद्दहती प्रणाली होय.
 व्यवसायातील द्दवपणन द्दवषयक द्दवद्दवध प्रकारचे द्दनणथय घेण्यासाठी जी माद्दहती लागते
ती ईपलब्ध करुन देणारी यंत्रणा द्दकंवा कायथपद्धती म्हणजे द्दवपणन माद्दहती प्रणाली
होय ऄसे म्हणता येइल.
१.१६ विपणन मावहती पद्धती (MARKETING INFORMATION SYSTEM) (MIS) व्यवस्थापकीय कायाथचा दजाथ सुधारण्यासाठी सहाय्यभूत ठरणारी व द्दवपणन द्दवषयक द्दनणथय
घेणेबाबत माद्दहती गोळा करणे, वद्दगथकरण, द्दवश्लेषण करणे, व त्या कामी गुंतलेले लोक
यंत्रणा, साधनसामुग्री, कायथपद्धती अद्दण त्यांचा परस्पर सहसंबंध म्हणजे द्दवपणन माद्दहती
प्रणाली होय.
१) द्दवपणन व्यवस्थापकांना द्दवपणन द्दवषयक द्दनणथयामधून द्दनयोजन, व द्दनयंत्रण ही काये
पार पाडताना सातत्याने पद्धतद्दशर माद्दहती गोळा करणे, द्दवश्लेषण करणे, माद्दहतीचे
मुल्यमापन करणे व द्दवपणन द्दवषयक द्दनणथय घेण्यासाठी ईपलब्ध करुन देण्याच्या
पद्धतीला द्दवपणन माद्दहती प्रणाली ऄसे म्हणतात
- विलीप को कर
२) “एक ऄशी संघद्दटत कायथपद्धती की, द्दजच्याद्वारे द्दवपणन क्षेत्रातील द्दनणथय घेण्यासाठी
माद्दहतीची ईपलब्धता वद्दगथकरण, संग्रहण, करणे व गरजेनुसार ती माद्दहती ईपलब्ध
करुन देणारी यंत्रणा द्दकंवा प्रद्दिया म्हणजे द्दवपणन माद्दहती प्रणाली होय.”
- विल्यम स् ॅ न
३) द्दवपणनातील द्दनणथय घेण्यासाठी द्दनयद्दमतपणे द्दवपणन द्दवषयक माद्दहती, द्दनयोजन,
द्दवश्लेषण व सादरीकरण करण्याच्या पद्धतीस द्दवपणन माद्दहती प्रणाली ऄसे म्हणतात.
- कॉक्स अँन्ड गुड
वरील व्याख्येवरुन अपणास ऄसा ऄथथबोध होतो की, munotes.in

Page 41

द्दवपणन संशोधन पररचय
41 द्दवपणन माद्दहती प्रणालीद्वारे पद्धतशीरपणे द्दवपणन द्दवषयक माद्दहती गोळा करुन द्दतच्या
अधारे द्दवपणन क्षेत्राशी संबंधीत द्दनणथय घेणेसाठी योग्य ती माद्दहती/ तथ्ये ईपलब्ध करुन
देणारी यंत्रणा म्हणजे द्दवपणन माद्दहती प्रणाली होय”.
- डॉ िाणी एम.एन.
व्यवसायातील सवांद्दगण द्दवपणन द्दवषयक द्दनणथय घेण्यासाठी समस्या दूर करण्यासाठी,
कायथक्षमता वाढद्दवण्याकरीता , द्दविी वाढ - द्दवस्तार करण्यासाठी, बाजारपेठे मध्ये द्दटकुन
राहण्यासाठी या माद्दहतीचा ईपयोग होतो.
१.१६.१ विपणन मावहती प्रणालीचे स्िरुप / िैवशष्टे (nature / features of MIS) :
१) मावहती बँक (Data Bank) :
द्दवपणन माद्दहती प्रणालीद्वारे पद्धतद्दशर सातत्याने माद्दहती गोळा करण्याची पद्धत ऄसून
गोळा केलेली माद्दहती, द्दवश्लेषण, वद्दगथकरण करुन संग्रद्दहत करणे अद्दण जेव्हा द्दवपणन
द्दवषयक द्दनणथय घेणारे व्यवस्थापकीय वगाथस योग्यवेळी योग्य त्या प्रमाणात,योग्य माद्दहती
ईपलब्ध करुन देणे म्हणजे माद्दहती बाँक होय.
२) सातत्यपूणत काये (Continuous Process ):
द्दवपणन माद्दहती प्रणालीचे कायथ सतत सुरू ऄसते. द्दवपणन द्दवषयक द्दवद्दवध प्रकारची माद्दहती
गोळा करणे, संग्रद्दहत करणे, त्यावर संस्करण, द्दवश्लेषण, वद्दगथकरण, पृथ: करण करणे व ती
माद्दहती समाजास वेळोवेळी ईपलब्ध करुन देणे हे कायथ सतत सुरु ऄसते.
३) विपणन मावहती प्रणालीचा उिेश (Objectives of MIS) :
द्दवपणन माद्दहती प्रणालीचा प्राथद्दमक ईिेश म्हणजे द्दवपणन द्दवषयक माद्दहती योग्य वेळी,
योग्य व्यक् तींना योग्य ती माद्दहती देणे द्दक ज्यामुळे योग्य तो द्दनणथय घेणे सोपे जाइल. द्दवपणन
माद्दहती प्रणालीद्वारे ऄद्यावत व नद्दवन माद्दहती ऄसते. त्यामुळे गुणवत्ता युक् त दजेदार त्वरीत
द्दनणथय घेवून ईद्योंग व्यवसायाची द्दचंरतन द्दवकद्दसत करता येते.
४) संगणकीय आधार (Computer based):
ही प्रणाली संगणकीय प्रणालीवर अधारीत अहे. संगणकीय प्रणाली मध्ये फारच मोठया
प्रमाणावर द्दवद्दवध पूणथ माद्दहती साठवून ठेवता येते. ही माद्दहती ऄद्दतशय कमी खचाथत कमी
जागेत प्रंचड प्रमाणात साठवून ठेवता येते. जसे लोकसंख्या, द्दवपणन, बाजारपेठीय,
पररद्दस्थती, तंत्रज्ञान, ग्राहकांची पंसती आ.
५) भाविष्यावभमुख (Future Oriented) (भविष्यकालीन घ नांिर लक्ष):
द्दवपणन माद्दहती प्रणालीचा हेतू हाच अहे की, द्दवपणन द्दवषयक भद्दवष्यकालीन द्दनणथय
घेताना योग्य व पररपूणथ माद्दहती सादर करणे. वतथमानकालीन बाजारपेठेचा कल, मागणी -
पुरवठा याबाबत माद्दहती देणे. द्दवपणन माद्दहती प्रणाली हा एक द्दवमा ऄसून तो भद्दवष्यातील munotes.in

Page 42

द्दवपणन संशोधन - I
42 धोके, नुकसान यापासून बचाव करतो व भद्दवष्यकालीन गरजेची तथ्ये व माद्दहतीचे संकलन
करुन ठेवतो.
६) अंतगतत ि बवहगतत पयातिरणामध्ये समन्िय (Link between Internals &
External Environment) :
द्दवपणन माद्दहती प्रणालीमध्ये व्यवसायांगथत व बद्दहगथत माद्दहती, तथ्ये यांचा समावेश होतो.
व्यवसायातील द्दनणथय घेणे साठी या माद्दहतीचा ईपयोग होतो. व्यावसाद्दयकास ऄंतगथत
पयाथवरणीय घटकांवर द्दनयंत्रण ठेवता येते. मात्र बद्दहगथत घटकांवर द्दनंयत्रण नसते. ऄसे
ऄसले तरी दोन्ही प्रकारची माद्दहती ईपयुक्त ऄसते. ही माद्दहती द्दवपणन माद्दहती प्रणालीद्वारे
द्दमळते. त्यामुळे ऄंतगथत व बद्दहगथत पयाथवरणामध्ये सांगड घालता येते.
७) विवशष्ठ पद्धतीचा िापर (Systema tic Method) :
या प्रणालीची व्याप्ती प्रंचड ऄसल्यामुळे त्यामध्ये द्दशस्त, सातत्य, शास्त्रीयपणा,
पद्धतद्दशरपणा, ऄसावा लागतो. त्यादारे माद्दहती गोळा करुन तीचे पृथ: करण, सादरीकरण,
द्दवश्लेषण करणे व द्दनणथय घेणे ह्या द्दिया द्दवद्दशष्ट पद्धतीने कराव्या लागतात. त्यामुळे द्दवपणन
संशोधन करणे सुलभ होते.
८) आधुवनक तंत्राचा िापर (Use of Technology) :
ऄद्दलकडे जागद्दतक पातळीपयंत बाजारपेठेचा द्दवस्तार झाल्यामुळे व माद्दहतीचा महास्फोट
झाल्याने ही सवथ माद्दहती गोळा करणे, संग्रहण करणे, व योग्य वेळी, योग्य माद्दहतीचे
सादरीकरण करणेसाठी अधूद्दनक द्दवद्दवध तंत्राचा वापर करण्याची अवश्यकता द्दनमाथण
झालेली अहे. ईदा. संगणक प्रणाली, आंटरनेट, मेल, कॅमेरे, सी.सी.टी व्ही. पंचकाडथ आ.
यांद्दत्रक ईपकरणांचा वापर या पद्धतीमध्ये केला जाते.
९) अचूक ि पररपूणत वनणतय (Systematic Decisions):
द्दवपणन संशोधकाच्या कायाथचा ऄंत्यत महत्वाचा भाग म्हणजे योग्य वेळी ऄचूक द्दनणथय घेणे
होय. या प्रणालीद्वारे त्यांना लागणारी सवथ प्रकारची माद्दहती ईपलब्ध करु द्ददली जाते. योग्य,
सत्य व बरोबर माद्दहतीच्या अधारे व्यवस्थापकीय वगथ ऄचूक द्दनणथय घेवू शकतात. ऄशा
द्दनणथयामुळे व्यवसायांची ईद्दिष्टे साध्य केली जातात. त्यांचा फायदा सवांना होतो.
१०) मावहतीचे मागत (Sources of Data) :
द्दवपणन माद्दहती प्रणालीमध्ये ऄंतगथत मागथ जसे द्दविीचे ऄहवाल, खरेदीचे ऄहवाल,
द्दवतरकांचे द्दववरण पत्रे, द्दवत्तीय लेखे, आ. तसेच बद्दहगथत मागथ जसे जाहीर केलेली माद्दहती,
प्रद्दसद्ध ऄहवाल अद्दण प्राथद्दमक माद्दहती याद्वारे माद्दहती गोळा केली जाते.
या सवथ मागाथनी द्दवपणन द्दवषयक द्दवपणन माद्दहती प्रणालीद्वारे माद्दहती गोळा करता येते.
munotes.in

Page 43

द्दवपणन संशोधन पररचय
43 १.१६.२ विपणन मावहती प्रणालीचे घ क (Components of MIS) :

वरील अकृतीमध्ये द्दवपणन माद्दहती प्रणालीतील महत्त्वाच्या घटकांची चचाथ केली अहे. जसे
द्दवपणन माद्दहती प्रणालीचा प्रथम घटक म्हणजे द्दवपणन पयाथवरण होय. त्यामध्ये अद्दथथक,
राजकीय, स्पधाथत्मक, ग्राहकवाद, अद्दण द्दवपणी द्दवषयक ऄंतगथत व बद्दहगथत मागाथनी माद्दहती
गोळा केली जाते. तसेच या माद्दहतीचे प्रसारण व प्रद्दसद्धी द्ददली जाते. द्दक ज्या वर अधारीत
द्दवपणन समस्या द्दवषयक द्दनणथय घेतले जातात. हे स्पष्ट होते.
१.१६.३ विपणन मावहती प्रणालीचे िायदे वकंिा उपयोग (benefits / uses of MIS) :
द्दवपणन माद्दहती प्रणालीद्वारे व्यवसाद्दयकांना माद्दहती ईपलब्ध करुन द्ददली जात ऄसते.
ह्याद्वारे व्यावसाद्दयक अपले ऄचूक द्दनणथय घेतात त्यामुळे द्दवपणन माद्दहती प्रणालीचा फायदा
व ईपयोग पुढील प्रमाणे.
१) बािारपेठेचा कल समिण्यास उपयुक् त (Market Trends) :
द्दवपणन माद्दहती प्रणालीद्वारे व्यावसाद्दयकास बाजारपेठेतील कल समजतो. जसे द्दकंमत,
वस्तू रचना, फॅशन मागणी - पुरवठा आ. यामुळे योग्य वेळेवर माद्दहती ईपलब्ध झाल्याने कमी
वेळेमध्ये द्दवपणी कल समजतो त्यानुसार योग्य द्दनणथय घेण्यास ही प्रणाली फायदेशीर ठरते.
२) विपणन वनयोिन ब वनंयत्रणास उपयुक्त (Facilitates Planning & Control) :
व्यवसायातील कायाथचे द्दनयोजन करण्याचे काम द्दवपणन व्यवस्थापकास करावे लागते. जसे
वस्तू ईत्पादन द्दनयोजन, द्दकमंत, वृद्धी, द्दवतरण आ. कायाथचे द्दनयोजन करण्यासाठी योग्य व
पररपूणथ माद्दहतीची गरज भासतेऄशी माद्दहती द्दवपणन माद्दहती प्रणालीद्वारे ईपलब्ध होते.
त्यानुसार द्दनयोजन करुन द्दनयंत्रण ठेवणे सापे जाते. munotes.in

Page 44

द्दवपणन संशोधन - I
44 ३) त्िरीत मावहतीची उपलब्धता (Quick Supply of Data):
अज सवथच क्षेत्रामध्ये त्वरीत द्दनणथय घ्यावे लागतात त्याकरीता लागणारी संबंधीत माद्दहती
ही योग्य ऄशा द्दवपणन माद्दहती प्रणाली रचनेद्वारे ईपलब्ध होत ऄसते. त्यामुळे त्वरीत व
योग्य द्दनणथय घेणे शक् य होते.
४) गुणित्तापूणत वनणतय घेणे शक् य (Improve Quality of Decision):
योग्य द्दवपणन माद्दहती प्रणालीच्या रचनेमुळे दजेदार व गुणवत्तापूणथ तथ्ये, माद्दहती,
अकडेवारी ईपलब्ध होत ऄसते. त्यामुळे गुणवत्तापूवथक द्दनणथय घेणे शक् य होते. या
माद्दहतीच्या अधारे नद्दवन बाजारपेठेत वस्तू व सेवा द्दविी करण्याची नद्दवन संधी ईपलब्ध
करता येते. ईद्योगसंस्थेला अतंरराष्रीय बाजारपेठेपयंत पोहचता येते.
५) भविष्यकालीन अंदाि व्यक् त करणे (Future Oriented) :
द्दवपणन माद्दहती प्रणालीद्वारे व्यावसाद्दयकांना द्दवद्दवध प्रकारची माद्दहती द्दमळत ऄसल्यामुळे
या माद्दहतीच्या अधारे भद्दवष्यकालीन द्दविी, ईत्पादन, मागणी, पुरवठा, द्दकंमती,स्पधाथ,
ग्राहकांच्या अवडी द्दनवडी, फॅशन आत्यादीबाबत ऄंदाज व्यक्त करता येतात. बाजारपेठेतील
पररद्दस्थतीनुरुप द्दनणथय घेणे शक्य होते.
६) विपणन पयातिरणाचा अभ्यास (Study of Marketing Environment):
द्दवपणन ही गद्दतमान व द्दवस्तृत संकल्पना ऄसल्याने बाजारपेठेतील द्दवपणन पयाथवरणीय
द्दवद्दवध घटकांमध्ये सातत्याने बदल होत ऄसतात. या बदलाचा द्दवचार केला तरच
पररद्दस्थतीनुरुप द्दस्थतीनुरुप द्दनणथय घेणे शक् य होते. बाजारपेठीय पयाथवरणीय घटकांचा
ऄभ्यास करुन व्यवसायाला स्थैयथ, नावलौकींक व गुणवत्ता प्राप्त करुन देता येते.
७) विपणनातील संधी शोधणे (finding oppor tunities in marketing):
बाजारपेठेमध्ये वस्तू व सेवानां द्दकती मागणी अहे? नद्दवन बाजारपेठा कोठे ईपलब्ध
अहेत? या सारख्या ऄसंख्य प्रश् नाच्या ईत्तरासाठी नाद्दवण्यपूणथ माद्दहती द्दवपणन माद्दहती
प्रणालीद्वारे ईपलब्ध होत ऄसते. या माद्दहतीच्या अधारावर वस्तू व सेवांची द्दविी
करण्यासाठी नवनवीन संधी ईपलब्ध करता येतात. स्थाद्दनक पातळीपासून अंतरराष्रीय
पातळीपयंत पोहचता येते.
८) विपणनातील कायातिर वनंयत्रण (Control on Marketing Functions) :
द्दवपणन माद्दहती प्रणालीद्वारे द्दमळालेल्या माद्दहतीच्या सहाय्याने द्दवपणनातील द्दवद्दवध कायेवर
सुरद्दक्षतपणे द्दनंयत्रण ठेवणे शक् य होते. ऄशामुळे व्यावसायातील दैनंद्ददन कामकाज, कामाची
पद्धत, वस्तू ईत्पादन, ईत्पादन खचथ, आत्यादी घटकांवर द्दनयंत्रण करणे शक्य होते.
९) स्पधेचे व कून राहणे (competition survival ):
अजच्या बाजारपेठेमध्ये स्पधेचे प्रमाण प्रचंड अहे. या गळेकापू स्पधेमध्ये द्दटकून
राहण्यासाठी व्यावसाद्दयकांना सतत ऄद्यावत माद्दहतीची गरज भासते. त्याकरीता त्यांना munotes.in

Page 45

द्दवपणन संशोधन पररचय
45 द्दवपणन माद्दहती प्रणालीवर ऄवलंबून रहावे लागते. प्रद्दतस्पधाथची ताकद, डावपेज अजमावून
अपली व्यूहरचना तयार करावी लागते.
१०) ग्राहकांच्या अंिाि घेणे (Consumers Four costing):
बाजारपेठेमध्ये ग्राहक हा राजा ऄसतो. त्यामुळे त्याच्या गरजा, अवडी - द्दनवडी, जर वतथन
प्रणाली यामध्ये सतत बदल होत ऄसतो द्दवपणन माद्दहती प्रणालीद्वारे त्यांच्या द्दवषयीची सवथ
द्दवपणन माद्दहती गोळा करता येते व ती व्यावसाद्दयकांना ईपलब्ध केली जाते. ग्राहकांचे
समाधान करणे हेच द्दवपणनाचे ऄंद्दतम ध्येय ऄसल्याने द्दवपणन माद्दहती प्रणालीचा ईपयोग
होतो.
वरील फायदा द्दशवाय ऄचूक व वेळेवर माद्दहती गोळा करणे, द्दवपणन योजना तयार करणे,
द्दवपणन द्दमश्रण कायथिम तयार करणे, समाजाची सेवा करणे, द्दवपणन व व्यवसायांची ईद्दिष्टे
पूणथ करणे, द्दवपणनातील समस्या सोडद्दवण्यास मदत करणे, द्दवपणन संशोधकास योग्य
माद्दहती ईपलब्ध करुन देणे त्यांच्या द्दशफारसीची ऄंमलबजावणी करणेसाठी मागथदशथन
करणे आ. ईपयोग द्दवपणन माद्दहती प्रणालीचे सांगता येतात.
१.१६.४ आदशत विपणन मावहती प्रणालीचे आिश्यक गुण िैवशष्टे (essentials of
good Marketing Information System) :
अजच्या स्पधाथत्मक व जागद्दतकीकरणाच्या बाजारपेठीय द्दस्थतीमध्ये द्दवपणन माद्दहती
प्रणाली ही व्यवसाद्दयकांची “माद्दहती बाँक” अहे. ऄचूक वेळेवर योग्य प्रमाणात योग्य पररपूणथ
माद्दहती ईपलब्ध झाल्यास ईत्तम प्रकारे द्दनणथय घेणे शक् य होते. ऄशा पद्धतीचे यश हे
त्यातील माद्दहतीचा दजाथ, कायथक्षमता, गुणवत्ता यावर ऄवलंबून ऄसते. म्हणून अदशथ
द्दवपणन माद्दहती प्रणालीचे पुढील गुणवैद्दशष्टे अवश्यक ठरतात.
१) वनणतय घेण्यास पुरक (Decision Support System) :
चांगली द्दवपणन माद्दहती प्रणालीद्वारे योग्यवेळी, योग्य ती माद्दहती योग्य त्या व्यक्तीस देता
अली पाद्दहजेत जेणेकरुन व्यावसाद्दयकास द्दवपणन द्दवषयक द्दनणथय घेणे साठी ईपयुक् त ठरेल
ऄशी यंत्रणा हवी. ऄद्यावत, संबंधीत व सहज ईपलब्ध होणारी माद्दहती ही द्दनणथय घेण्यासाठी
पायाभूत ठरत ऄसते.
२) केंद्ीय स्िरुप (Unified System) :
द्दवपणन माद्दहती प्रणालीद्वारे ऄनेक द्दवपणन द्दवषयक कायोचे एकद्दत्रकरण, संकलन,
द्दवश्लेषण,संग्रहण अद्दण पुरवठा आ. काये करावी लागतात. तसेच द्दवपणन माद्दहती प्रणाली
ऄंतगथत व बद्दहगथत मागाथनी माद्दहती गोळा करावी लागत ऄसल्याने सवथ माद्दहतीचे केंद्रीकरण
ऄसावे. माद्दहती ही केंद्रीत व समग्र गुणवत्ता स्वरुपाची ऄसावी, या प्रणाली मध्ये सवथ
द्दवपणन द्दवषयक माद्दहतीचा समावेश ऄसावा. अदशथप्रणाली ही योग्य द्दनयोजन व
सहकायाथवर अधारीत ऄसावी. त्यामुळे सवथ द्दवभागात कायथ करताना कायाथमध्ये
अदेशामध्ये एकता द्दनमाथण करता येते.
munotes.in

Page 46

द्दवपणन संशोधन - I
46 ३) िलद ि अचूक मावहती (Quick Informatio n):
द्दवपणन माद्दहती प्रणालीद्वारे माद्दहती त्वरीत, ऄचूक व जलद गतीने ईपलब्ध व्हावी द्दक जेणे
करुन व्यवस्थापकीय वगाथस त्वरीत योग्यवेळी ऄचूक द्दनणथय घेता येतील.
४) वनिडक मावहती (Selective Data) :
व्यवसायातील द्दनणथय ऄद्दधकाऱ्यास द्दनणथय घेणेसाठी ऄचूक द्दनवडक द्दवशेष माद्दहती
ईपलब्ध होइल ऄशी पद्धत ऄसावी. त्यामुळे द्दनणथयासंबंधीत माद्दहतीच गोळा करावी व त्या
माद्दहतीचा पुरवठा द्दनणथय ऄद्दधकाऱ्यास योग्य वेळी करावा. ज्या माद्दहतीची अवश्यकता
ऄसते तीच माद्दहती गोळा करावी.
५) अल्पखवचतक पित (Economical) :
व्यवसायाच्या द्दवस्तारानुसार माद्दहतीची गरज सतत वाढत जाते. त्यामुळे माद्दहती गोळा
करण्यासाठी मोठया प्रमाणावर खचथ येतो. त्यापेक्षा ऄल्प खचाथमध्ये माद्दहतीचे संकलन,
संग्रहण करणारी द्दवपणन माद्दहती प्रणाली द्दवकद्दसत करावी व माद्दहती गोळा करण्याचा खचथ
कमी करावा. माद्दहती गोळा करणेसाठी अलेला खचथ व त्या माद्दहतीच्या अधारावर घेतलेले
द्दनणथय अद्दण त्यापासून झालेला फायदा द्दवचारात घेवूनच ऄंद्दतम द्दनणथय घ्यावा.
६) भविष्यानुिती (Future Oriented) :
“ईत्तम प्रकारे व्यवस्था केली की व्यवसायास यश द्दमळते,” या प्रकारे द्दवपणन द्दवषयक
भद्दवष्यकालीन द्दनणथय घेणे करीता द्दवपणन माद्दहती प्रणाली ऄसावी. द्दवपणन द्दवषयक
व्युहरचना व धोरणे हे भद्दवष्यकालीन कायाथवर द्दनगद्दडत ऄसतात. त्यामुळे द्दवपणन द्दवषयक
द्दनणथय घेताना भद्दवष्यानुवती व्यवस्था ऄसावी, भूतकालीन माद्दहती नसावी.
७) नविन तंत्रज्ञानाचा िापर (Use of Latest Techniques) :
द्दवपणन द्दवषयक माद्दहती गोळा करतांना तीची साठवणूक करणे साठी नद्दवन तंत्रज्ञानाचा
ईपयोग करावा. ईदा. संगणक, आंटरनेट , मेल, मोबाइल ऄाँप इ. त्यामुळे माद्दहतीचा त्वरीत
जलद पुरवठा करणे शक् य होते. ऄशा माद्दहतीवर संस्करण करणे शक् य होते. द्ददघथकाळ
साठवणूक करुन ठेवता येते. माद्दहतीचे संकलन, संग्रहण व संस्करण करणेसाठी नवनवीन
तंत्रज्ञानाचा ईपयोग करावा.
८) लिवचकता (Flexibility ):
द्दवपणन माद्दहती पद्धत लवद्दचक ऄसावी. त्यामध्ये गरजेनुसार माद्दहती गोळा करण्याची
पद्धत व माद्दहती पुरवठा पद्धतीत बदल करता येणेजोगी प्रणाली ऄसावी.
९) व्यािसायवभमूख (Business Oriented) :
ईद्योग व्यवसायाच्या व्याप्ती, द्दवस्तार व स्वरुपानुसार द्दवपणन माद्दहती प्रणाली ऄसावी
ईद्योग व्यवसायाचे स्वरुप, अकारमान, गुंतवणूक क्षमता, तंत्रज्ञान, कमथचारी वगाथची पात्रता
व क्षमता आत्यादी नुसार द्दवपणन माद्दहती प्रणाली ईपयुक् त व फायदेशीर ऄसावी. munotes.in

Page 47

द्दवपणन संशोधन पररचय
47 १०) नाविण्यता (Innovative):
द्दवपणन माद्दहती प्रणालीमध्ये सतत नाद्दवण्यता ऄसावी. माद्दहती गोळा करण्यासाठी संगणक
प्रणाली, माद्दहतीजाळे (वेबसाइट) सी.डी., इ.मेल यांच्या वापर करावा. त्यामुळे माद्दहती
जलद गतीने ईपलब्ध होते.
अजच्या अधूद्दनक स्पधाथत्मक व जागद्दतकीकरण द्दवपणन व्यवस्थेमध्ये द्दटकूण
राहण्यासाठी, व्यावसाद्दयकांनी अदशथ द्दवपणन माद्दहती प्रणाली द्दवकद्दसत करावी की ज्यामुळे
ईद्योग संस्थेची कायथक्षमता वाढीस लागेल व द्दनणथय घेणे सोपे होइल. या साठी वरील सवथ
वैद्दशष्टयाचा वापर करावा लागतो.
१.१७ विपणन संशोधन ि विपणन मावहती प्रणालीतील िरक (MARKETING RESEARCH & MARKETING
INFORMATION SYSTEM) विपणन संशोधन विपणन मावहती प्रणाली १) द्दवपणनातील समस्या सोडद्दवणेसाठी केलेले शास्त्रीय, व तपद्दशलवार द्दवश्लेषण लेषण म्हणजे द्दवपणन संशोधन होय. बाजारपेठेतील द्दवद्दवध द्दनणथय घे साठी सतत माद्दहतीचे संकलन वद्दगथकरण, द्दवश्लेषण व सादरीकरण करण्याच्या पद्धतीचा संच म्हणजे द्दवपणन माद्दहती प्रणाली होय. २) द्दवपणन संशोधन ऄल्पकालीन मयाथद्ददत स्वरुपाचे ऄसते. द्दवद्दशष्ट ष्ट समस्या सोडद्दवणे संबंधी ऄसते. या प्रणालीची ईपयुक्तता कायम स्वरुपी ऄसून द्दवद्दवध घटकांची माद्दहती संकद्दलत करणे व पुरद्दवणे या संबंधी ऄसते. ३) याद्वारे केलेल्या द्दशफारशीप्रमाणे द्दनणथय घेतले जात नाहीत एखादया प्रश् नाबाबत द्दशफारस केली जाते. ऄखंड माद्दहतीचे संकलन होते व ते सातत्यपूणथ ऄसते. त्यादारे द्दनणथय घेता येतात. द्दवद्दवध समस्या सोडद्दवणे बाबत द्दनणथय घेता येतात. ४) द्दवपणनातील एखाद्या प्रश् नांवर माद्दहती गोळा करुन त्यावर ईपाय योजना सूचवले जातात. त्यावर द्दनणथय घेतला जात नाही. ईपाय योजना काल्पद्दनक ऄसू शकतात. याद्वारे सतत द्दवद्दवध बाजूवर माद्दहती गोळा करुन द्दवश्लेषण करुन ती योग्य व्यक्तीकडे पुरद्दवली जाते. तीचा ईपयोग द्दवपणन द्दवषयक द्दनणथय घेणे, धोरण ठरद्दवणे, द्दनयोजनाची अखणी करणे हा ईिेश ऄसतो. ५) द्दवपणनातील समस्येचा ऄभ्यास करुन ईपाय योजना सूचद्दवणे हाच हेतू ऄसतो. द्दवपणनातील माद्दहतीचे सकंलन करणे, जतन करणे व पुरवणे द्दनणथय घेणेसाठी मदत करणे हा हेतू ऄसतो. ६) द्दवपणन संशोधनात सातत्य नसते. ऄखंड चालणारी प्रद्दिया नाही. माद्दहतीचे संकलनात सातत्य ऄसते. ऄखंड चालणारी प्रद्दिया अहे. munotes.in

Page 48

द्दवपणन संशोधन - I
48 ७) स्वतंत्र्य द्दवभागाची स्थापना ऄसते. प्राथद्दमक तथ्येद्वारे संशोधन केले जाते. सवथच ईद्योगातून स्वतंत्र द्दवभाग ऄसतो. त्याद्वारे माद्दहतीचे संकलन होते. माद्दहती दुय्यम स्वरुपाची ऄसते.
१.१८ तथ्ये उत्खनन / तथ्याची खाण (DATA MINING) द्दवपणन संशोधनात माद्दहती/तथ्ये यांना महत्त्व अहे. त्याच्याद्दशवाय संशोधन पूणथ होत
नाहीत. म्हणून ऄशी तथ्ये द्दमळवण्याचे मागथ म्हणजे तथ्ये ईत्खनन होय.
तथ्य म्हणजे माद्दहती व ईत्खनन म्हणजे द्दमळवणे खोदणे होय. म्हणूनच तथ्य ईत्खनन
म्हणजे माद्दहती द्दमळवणे होय. द्दकंवा द्दियाशील ऄसण्याची द्दस्थती होय. यावरून पूवी जमा
केलेल्या तथ्या मधून योग्य व ईपयुक्त माद्दहती खणून काढणे होय.
व्यवस्थापकीय द्दनणथय घेणे कररता ईपलब्ध ऄसलेल्या प्रचंड ऄशा संगणकीय माद्दहती मधून
अवश्यक तथ्ये द्दनणथय प्रद्दियेकररता ईपलब्ध करण्याचे माध्यम/साधन म्हणजे तथ्य
ईत्खनन होय. थोडक्यात तथ्य ईत्खनन/खाण म्हणजे मोठया प्रमाणावरील ऄगोदर गोळा
केलेल्या कच्चा माद्दहतीच्या ईपलब्धतेतून संगणकप्रणाली व सॉफ्टवेऄसथच्या माध्यमातून
अवश्यक तथ्ये/माद्दहती द्दमळद्दवणे होय.
ईदा. द्दवमान कंपन्या दररोज मोठया प्रमाणावर प्रवासी व माल वाहतूक करीत ऄसतात.
त्याचकडे प्रचंड माद्दहती, गोळा झालेली ऄसते. ऄशा माद्दहतीतून खालील मुद्यांच्या अधारे
तथ्ये द्दमळू शकतात.
१) एक मद्दहनातील प्रवासी वाहतूक संख्या.
२) नफ्यातील प्रवासी मागथ, कमी नफ्यातील मालवाहतूक मागथ
३) सतत प्रवास करणारा ग्रुप/संघ.
४) आतर कोणतीही संबंधीत माद्दहती.
वरील माद्दहती/तथ्येच्या ईत्खननातून प्रभावी द्दवपणन डावपेच व धोरणे अखता येतात.
योग्य वेळी चांगले द्दनणथय घेता येतात. त्यामुळे संघटनेची कायथक्षमता नफा प्रमाण,
ईत्पादकता वाढद्दवता येते. कामगाराची गुणवत्ता वाढीस मदत होते.
१.१८.१ तथ्य उत्खननाची िैवशष्टे (features of dat a mining) :
१) प्रचंड ऄशा कच्चा माद्दहतीच्या भंडारातून ईपयुक्त माद्दहती शोधण्याचे हे एक साधे सोपे
तंत्र अहे.
२) द्दवद्दवध द्दवषयांबाबत द्दकंवा बदलत्या कला बाबत तात्काळ माद्दहती/तथ्ये द्दमळद्दवता
येण्याचे एक माध्यम म्हणून तथ्य ईत्खननाकडे पाद्दहले जाते.
३) तथ्य ईत्खनन अवश्यक, ईपयुक्त व न द्ददसणारी माद्दहती सुद्धा शोधून काढण्याचे
कायथ करते. munotes.in

Page 49

द्दवपणन संशोधन पररचय
49 ४) तथ्य ईत्खननाचा मुख्य हेतू कच्चा माद्दहतीतून अद्दण ऄपूणथ तथ्यातून ईपयुक्त ज्ञान व
ऄथथपूणथ तथ्य माद्दहती द्दमळद्दवणे हा ऄसतो.
५) तथ्य ईत्खनन हे व्यवस्थापकांना द्दवद्दवध समस्यांबाबत द्दनणथय घेण्याच्या दृष्टीने
ईपयुक्त ऄसे तंत्र अहे.
६) तथ्य ईत्खननाचा मोठया प्रमाणावर ईपयोग हा बाँद्दकग, द्दवमा, द्दवत्तीय क्षेत्र, द्दवपणन
अद्दण सेवा क्षेत्रात केला जातो.
७) तथ्य ईत्खनन ह्या प्रद्दियेचे स्वरूप तथ्य द्दनद्दमथती जतन, प्रद्दिया, द्दवश्लेषण द्दनवाथचन
शेवटी तथ्य ईपयोग ह्या द्दवद्दवध कायाथशी द्दनगद्दडत ऄसते.
८) तथ्य ईत्खनन हे द्दवपणन द्दवषयक द्दनणथय घेणेसाठी पुढील प्रकारे ईपयुक्त ठरते.
i) भद्दवष्यकालीन कल द्दनद्दित करणे.
ii) ग्राहकवतथन व त्याची सवय समजवून घेणे.
iii) द्दनणथय घेण्यासाठी मदतद्दनस म्हणून काम करणे.
iv) खरेदीचा कल द्दनद्दित करणे साठी ईपयोग होतो.
१.१८.२ तथ्य उत्खननाची तंत्रे (Techniques of Data mining) :
१) संघ न (Association) :
संघटन म्हणजे एकद्दत्रतपणा या तंत्रानुसार दोन चलातील सहसंबंध प्रस्ताद्दपत केले जातात.
द्दकंवा एकाच व्यवहारातील दोन गोष्टीचा संबंध लावला जातो. ईदा. एक दुकानदार द्दनरीक्षण
करतो की, एक ग्राहक दुधासोबत दही व लोणी खरेदी करीत ऄसतो. त्यामुळे दुकानदाराने
दुधासोबत दुग्धजन्न पदाथाथची द्दविी सुरू केली. त्यामुळे द्दविीत वाढ होते.
२) िवगतकारण (classification) :
वद्दगथकरण म्हणजे तथ्याचे ग्रुप करणे द्दकंवा समानता ऄसणारी माद्दहती एकद्दत्रत करणे होय.
ईदा. मॉल मध्ये ग्राहकांच्या लोकसंख्यानुसार प्रभागीकरण करणे. जसे वय, ईत्पन्न, भाग,
द्दलंग आ. बाबत खरेदीदारा प्रमाणे भाग केले जाते.
३) एकवत्रकरण (Clustering) :
समान तत्वे ऄसणारी माद्दहती एकद्दत्रत केली जाते. त्याचे द्दवद्दवध ग्रुप केले जातात. ईदा.
साबणाच्या वजना प्रमाणे ग्रुप केले जातात. त्यामुळे खरेदीदार वस्तूची द्दनवास करणे सोपे
जाते. ईदा. द्दहंदुस्थान द्दलव्हर, गोदरेज, पतंजली, कोलगेट आ. कंपनी साबणाची द्दनद्दमथती
करतात. त्यातून योग्य बाजारपेठेतील योग्य ग्राहकांपयंत माल पोहचद्दवण्याचे कायथ तथ्य
ईत्खननातून करता येते.
munotes.in

Page 50

द्दवपणन संशोधन - I
50 ४) भविष्यिाणी (prediction) :
तथ्य ठरवतानाच्या या तंत्रा द्वारे भद्दवष्यकालीन बाजारपेठेचा कल, कायथ द्दनद्दित करता येते.
जसे मागील काळातील द्दविी व नफा यांच्या माद्दहतीच्या अधारावर भद्दवष्यकालीन द्दविी व
नफ्याचे शेकडा प्रमाण ठरद्दवता येते.
५) वनणतयिृक्ष (Decision tree) :
या तंत्रा द्वारे सतत कशा प्रकारचे द्दनणथय घेतले जातात. त्याची अकृती काढून
भद्दवष्यकालीन द्दनणथय घेता येतात. हे तंत्र द्दनणथय घेण्यास फारच ईपयुक्त ठरते. ईदा.
पेरोलच्या द्दकंमतीत वाढ झाल्यास व्यद्दक्तगत, कुटुंबीक, गृप व्यवसाय यावर काय पररणाम
होतो. यांचा ऄभ्यास करता येतो. त्यामुळे भद्दवष्यकालीन द्दनणथय घेणे सहज शक्य होते.
१.१८.३ तथ्य उत्खननाचे महत्ि/िायदे (Importance of Data mining) :
तथ्य ईत्खनन हे द्दवपणन द्दनणथय घेण्याचे एक महत्त्वाचे साधन अहे. त्याद्वारे प्रचंड
प्रमाणावरील संगणकीय माद्दहतीतून ज्ञान संपादन करण्याची, माद्दहती शोधण्याची द्दिया
संपन्न होत ऄसते. त्यामुळे द्दवपणन व्यवस्थापकीय वगाथस द्दनणथय घेण्यासाठी ईपयुक्त
माद्दहती ईपलब्ध होते. त्यावर अधाररत द्दनणथय घेतल्यामुळे व्यवसायास ऄनेक फायदे
होतात.
१) विस्तृत मावहती (large information) :
तथ्य ईत्खननाची व्याप्ती ही द्दवस्तृत स्वरूपाची ऄसून ती फक्त व्यवसाय क्षेत्राचीच द्दनगद्दडत
नसून संरक्षण, सरकारी संस्था, द्दवत्तीय संस्था, हॉद्दस्पटल, बांधकाम आ. क्षेत्राशी सुद्धा
संबंद्दधत अहे.
२) अंदाि िततविणे (forecasting) :
तथ्य ईत्खननाच्या मदतीने भद्दवष्यकालीन ऄंदाज व्यक्त करणे सहज शक्य होते. कारण
भूतकालीन माद्दहती, ईपलब्ध ऄसते. त्यामुळे द्दविी, नफा ग्राहकांचा प्रद्दतसाद याबाबत
सहज ऄंदाज व्यक्त करणे शक्य होते.
३) वकरकोळ व्यापारी िगातस िायदा (benefit to retailer’s) :
तथ्य ईत्खनना सारख्या तंत्राची मदत घेवून द्दकरकोळ व्यापारी त्यांचे भद्दवष्यकालीन धोरण
ठरद्दवत ऄसतात. द्दवषयवृद्धीची साधने कशी वापरावी याबाबत द्दनयोजन करू शकतात.
ऄशा माद्दहतीच्या अधारे द्दकरकोळ व्यापारी द्दविीवृद्धीसाठी मोफत वस्तू देणे, कुपन, सुट,
भेटवस्तू, आ. साधनाचा वापर करून द्दविीत वाढ करू शकतात.
४) वित्तीय संस्थांना िायदा (benefit to finance company) :
व्यापारी बाँका, द्दवत्तीय संस्था, गृहकजथ देणाऱ्या संस्था, सरकारी कायाथलये, आ. संस्थाना
ऄशा तथ्य ईत्खननातून बरीच माद्दहती ईपलब्ध होते. त्याचा ईपयोग करून ते अपले munotes.in

Page 51

द्दवपणन संशोधन पररचय
51 ग्राहक वाढद्दवतात. ग्राहकांना अकद्दषथत करणेसाठी द्दवद्दवध योजना अखतात. त्यामुळे ऄशा
संस्थांना प्रत्यक्ष व ऄप्रत्यक्ष फायदा होत ऄसतो.
५) सरकारला िायदा (benefit to government) :
शासकीय द्दवद्दवध द्दनणथय घेण्याच्या प्रद्दियेत तथ्य ईत्खननाची महत्त्वाची भूद्दमका ऄसते.
जनगणणेद्वारे द्दवद्दवध प्रकारची मद्दहती गोळा केलेली ऄसते. त्याचा ईपयोग करून कर रचना
ठरद्दवणे, ऄनुदान वाटप करणे, शेतकऱ्यांना सुट सवलती देणे आ. प्रकारचे द्दनणथय घेता येतात.
६) उत्पादकांना होणारे िायदे (Benefit to producer) :
तथ्य ईत्खनन प्रद्दिया ही संगणकीय तंत्र ऄसल्याने प्राथद्दमकता द्दवद्दवध वस्तूचे व सेवांचे
ईत्पादकांना द्दवद्दवध दृष्टीने ईपयुक्त ठरते. जसे कोणत्या वस्तूचे ईत्पादन करावयांचे? केव्हा,
द्दकती प्रमाणात वस्तूचा पुरवठा करावा? या प्रश्नांची ईत्तरे द्दमळतात. तसेच दजाथ द्दनयंत्रण,
खचथ द्दनयंत्रण, घट व ईत्पन्नातील फरक ऄशा द्दवद्दवध ईपाय योजनांची ऄंमलबजावणी
करण्यासाठी ही माद्दहती ईपयुक्त ठरते. त्यामुळे तथ्य ईत्खनन हे ईत्पादकांना एक वरदान
ठरत अहे.
७) ग्राहकांना होणारे िायदे (benefit to consumers)
तथ्य ईत्खननाद्वारे ग्राहक वगाथस बाजारपेठे द्दवषयक माद्दहती आंटरनेट द्वारे सहज ईपलब्ध
होत ऄसते. त्याचा ऄभ्यास करून ग्राहक वगथ अपली खरेदी प्रद्दिया ठरवीत ऄसतो. तसेच
त्याचे वतथन या गोष्टीवर ऄवलंबून ऄसते. अजच्या ऑनलाइन खरेदी मध्ये तर सवाथत
जास्त फायदा ग्राहकवगाथस होत अहे. त्यामुळे तथ्य ईत्खनन हे एक वरदान ठरत अहे.
जसे. कजथ देणाऱ्या संस्था व त्याचे व्याजदर, ऑनलाइन पेमेंट पद्धती, डेद्दबट काडथ, िेद्दडट
काडथ, चा ईपयोग. आ.
१.१९ सारांश  अजच्या संगणीकीय युगात जागद्दतक स्पधाथयुक् त बाजारपेठेमध्ये ग्राहकाद्दभमुख
ईत्पादन घेणे करीता द्दवपणन संशोधन ही काळाची गरज झाली अहे .बाजारपेठ
संशोधनात द्दवपणनातील सवथ व्यवहारांचा ऄभ्यास केला जातो. त्यामुळे त्यास
व्यवस्थापनाचे एक हत्यार म्हटले जाते. त्यात गोळा केलेल्या माद्दहतीच्या द्दवश्लेषणातून
द्दनघणारे द्दनष्कषथ हे भद्दवष्यातील द्दनणथय घेण्यासाठी व्यवस्थापकाला ईपयुक्त ठरतात.
द्दवपणन संशोधन हे भूतकालीन माद्दहतीवर अधारीत ऄसून ते भद्दवष्यकाळातील
घटनासाठी वतथमान काळात तयार केले जाते. त्यामुळे ते द्दत्रकाळाबाधीत ऄसते.
 ऄशा संशोधनाद्वारे ईत्पादनांचा खचथ, बाजारपेठेतील संभाव्या द्दकंमत, नफा यांचे
प्रमाण ठरद्दवणे, द्दविी व नफा यांचे प्रमाण ठरद्दवणे शक् य होते. म्हणून द्दवपणन संशोधन
करणे अवश्यक अहेत. अजच्या ईत्पादकांना बाजारपेठ द्दवषयक धोरण
अखण्यासाठी व काही महत्त्वाचे द्ददघथकालीन द्दनणथय घेण्यासाठी द्दवपणन संशोधन
ईपयुक्त ठरते. कारण अजच्या बाजारपेठेचा केंद्रद्दबंदू ग्राहक अहे. त्यामुळे त्याच्या
अवडी- द्दनवडी,गरजा, अवश्यकता, वस्तूबाबत प्रद्दतद्दिया, ऄद्दभप्राय, त्याची munotes.in

Page 52

द्दवपणन संशोधन - I
52 ियशक्ती, फॅशन अद्दण वस्तुखरेदीचा कल आ. बाबतची सवथ माद्दहती जसे शहरी,
ग्रामीण, मागणी, पुरवठा, स्थाद्दनक, राष्रीय, अंतरराष्रीय आ. प्रकारची माद्दहती ऄशा
संशोधनाद्वारे द्दमळद्दवता येते. शासनाला द्दवपणन द्दवषयक, कर प्रणाली, द्दवदेशी व्यापार
द्दवषयक द्दनणथय घेण्यासाठी ईपयुक्त माद्दहती द्दमळते. संशोधकास योग्य व सत्य माद्दहती
द्दमळाली नाहीतर संकलन व द्दवश्लेषण योग्य प्रकारे होत नाही संशोधकाचे द्दनष्कषथ
चुकीचे व ऄवास्तव ठरतात.
 ऄद्दलकडील काळामध्ये द्दवपणन ही संकल्पना व्यापक गद्दतमान बनत चालली ऄसून
वाढत्या इ- कॉमसथमुळे गुंतागुंतीची व द्दक्लष्ट झाली अहे. बाजारातील बदल, शासकीय
बदलते धोरणे यासाठी व्यावसाद्दयकांना बाजारपेठेची ऄद्यावत, पररपूणथ माद्दहती, तथ्ये,
अकडेवारी जवळ ऄसावी लागते. अजच्या अधूद्दनक स्पधाथत्मक व जागद्दतकीकरण
द्दवपणन व्यवस्थेमध्ये द्दटकूण राहण्यासाठी, व्यावसाद्दयकांनी अदशथ द्दवपणन माद्दहती
प्रणाली द्दवकद्दसत करावी की, ज्यामुळे ईद्योग संस्थेची कायथक्षमता वाढीस लागेल व
द्दनणथय घेणे सोपे होइल.
१.२० स्िाध्याय १. द्दवपणन संशोधनाची व्याख्या सांगून वैद्दशष्टे स्पष्ट करा.
२. द्दवपणन संशोधन म्हणजे काय? द्दवपणन संशोधनाचे ईिेश स्पष्ट करा ?
३. द्दवपणन संशोधनाचे महत्त्व व अवश्यकता स्पष्ट करा ?
४. द्दवपणन संशोधनाचे काये स्पष्ट करा ?
५. द्दवपणन संशोधनाचे फायदे व मयाथदा स्पष्ट करा.
६. द्दवपणन संशोधनाची व्याप्ती स्पष्ट करा.
७. द्दवपणन संशोधन स्पष्ट करुन द्दविी संशोधन स्पष्ट करा.
८. द्दवपणन माद्दहतीचे प्रणालीचा ऄथथ स्पष्ट करुन गरज सांगा.
९. द्दवपणन माद्दहती प्रणालीतील द्दवद्दवध घटक सद्दवस्तर सांगा.
१०. द्दवपणन माद्दहती प्रणालीची वैद्दशष्टे स्पष्ट करा.
११. द्दवपणन माद्दहती प्रणालीचे फायदे व ईपयोग सांगा.
१२. अदशथ द्दवपणन माद्दहती प्रणालीचे गुणवैद्दशष्टे सांगा.
१३. द्दवपणन संशोधन क्षेत्रातील रोजगारांची व्याप्ती सांगा.
१४. द्दवपणन संशोधन क्षेत्रातील रोजगाराच्या संधी स्पष्ट करा.
१५. जागतीकीकरणामध्ये द्दवपणन माद्दहती प्रणालीचे महत्व, अवश्यकता स्पष्ट करा. munotes.in

Page 53

द्दवपणन संशोधन पररचय
53 १६. द्दटपा द्दलहा.
१) द्दवपणन माद्दहती प्रणाली
२) द्दवपणन माद्दहती प्रणालीतील घटक
३) द्दवपणन माद्दहतीची वैद्दशष्टे
४) द्दवपणन माद्दहतीचे फायदे
५) द्दवपणन संशोधन
६) द्दवपणन संशोधनाचे महत्त्व
७) द्दवपणन संशोधनाची अवश्यकता
८) द्दवपणन संशोधन व द्दविी संशोधन
९) द्दवपणन व द्दवपणी संशोधन
१०) द्दवपणन संशोधन क्षेत्रातील रोजगारांच्या संधी

*****

munotes.in

Page 54

54 २
संशोधन िनयोजन
िवपणन संशोधन आराखडा - रचना
MARKETING RESEARCH DESIGN
ÿकरण संरचना
२.० उिĥĶे
२.१ ÿÖतावना
२.२ संशोधन आराखडयाचा अथª
२.३ संशोधन रचनेतील पायö या
२.४ संशोधन रचनेचे वगêकरण / ÿकार
२.५ गृहीतके
२.६ ÿÔ नावली
२.७ ÿÔ नावली व ÿijाचे ÿकार
२.८ पडताळणी सूची
२.९ नमुना
२.१० नमुनाचे ÿकार
२.११ फरक
२.१२ सारांश
२.१३ ÖवाÅयाय
२.० उिĥĶे (OBJECTIVES)  संशोधन रचनेचा अथª समजेल.
 संशोधन रचने¸या पायöया व िविवध ÿकार ÖपĶ होतील.
 संशोधन ÿÔ नावली व ÿijाचे िविवध ÿकार समजून घेता येतील.
 नमुनाचा अथª व नमुना तयार करÁयाचे तंýे आिण ÓयाĮी समजवून घेता येईल.
२.१ ÿÖतावना (INTRODUCTION) आज¸या ÖपधाªÂमक िवपणन ÓयवÖथेमÅये िवपणन संशोधनास अंÂयत महßव आहे. परंतू
संशोधन ÿिøया अÂयंत गुंतागुंतीची व ि³लĶ आहे. Âयामुळे संशोधन सुŁ करणे पूवê Âयाचे
योµय ÿकारे िनयोजन कŁन योजनाबĦ पावले टाकली तर संशोधनाचा हेतू सफल होईल. munotes.in

Page 55

संशोधन िनयोजन िवपणन संशोधन आराखडा - रचना
55 “संशोधनाची योजना तयार करतांना संशोधनाची िदशा, मागª व कायª±ेý िनिÔ चत करणे
Ìहणजे संशोधनाची रचना होय.” तर “आराखडा Ìहणजे कोणÂया øमाने कायª पूणª
करावयाचे Âयाचा मागª होय.”
संशोधन ही एखादी गोĶ अगर तÃये शोधून काढÁयाची पĦतशीर, िनयोजनबĦ अशी
शाąीय संरचना आहे. संशोधन ÿिøयेमÅये िनÕकषª शोधÁयासाठी या माÅयमातून एक
संरचना तयार केली जाते. समÖया सोडिवÁयासाठी शाľीय पĦतीने संशोधन करणे
आवÔयक असते. Âयासाठी िनयोजन व िनंयýणाĬारे एक चौकट िनमाªण करणे सवª ÿथम
गरजेचे असते.कोणÂयाही संशोधनाची सुŁवात ही संशोधन रचनेने होते. ही एक िवपणन
समÖया सोडिवÁयाची पĦतशीर योजना असते. रचना Ìहणजे संशोधनाची सुŁवात व शेवट
कशाÿकारे होणार आहे. ÂयामÅये िदरगांई होणार नाही िकंवा संशोधनाचा खचª ही वाढणार
नाही, याबाबत केलेली ÿिøया / आखणी होय. हा एक रोडमॅप (Road Map) असतो कì
ºयाĬारे संशोधक संशोधनाची सुŁवात केÓहा, कशा ÿकारे, कोणÂया पĦतीने करणार
असून शेवट केÓहा केला जाणार आहे. याबाबत अगोदर पूवª िनयोजीत ठरिवलेले असते.
यावŁन संशोधन रचना / आराखडा Ìहणजे संशोधनाकरीत आवÔयक असलेली मािहती व
तÃये पĦतशीर ÿकारे आिण िविशĶ ÿिøयेĬारे गोळा करÁयाचे वेळÿýक होय. जसे
इमारतीचा अगोदर आराखडा तयार केला जातो व नंतर इमारत उभारली जाते, तसेच
संशोधनाचा आराखडा / रचना ÿथम केली जाते व नंतर संशोधनास सुŁवात होते.
२.२ संशोधन आराखडयाचा अथª (MEANING OF RESEARCH DESIGN) “संशोधन रचना/ आराखडा ही संशोधकास एक ÿकारे िदशा मागªदशªन करीत असते.
संशोधन रचना Ìहणजे एका िविशĶ वेळेमÅये व मयाªिदत साधन संप°ीĬारे पĦतिशरपणे
शाľीयŀĶ्यािनयोजन व संघटन कŁन संशोधन ÿकÐप पूणª करÁयाची योजना होय.”
“संशोधन रचना Ìहणजे आवÔयक असणारी मािहती गोळा करणेसाठी पĦती योµय मागाªची
िनिÔ चती करणे व एक कायाªÂमक ढाचा तयार कŁन ÂयाĬारे ÿकÐपास लागणारी तÃये व
मािहतीचे ľोत आिण पĦती िनिIJत करणे होय”
यावŁन संशोधन रचना हा संशोधनाचा पाया असून ÂयाĬारे संशोधनास लागणारी मािहती,
मागª,पĦती, ÿÔ नावली, नमुना िनवड, वेळ, खचª, इÂयादी गोĶीची आखणी अगोदर िनिÔ च त
केली जाते. आदशª संशोधन रचना असे सूचिवते कì, संशोधनाचे कायª पĦतशीरपणे करणे
साठी संशोधना¸या उिदĶया नुसार मािहतीचे गुणाÂमक संकलन करणे होय. ही एक योजना,
आकृती, रचना असून काय¥ तपासणी करÁयाचे एक साधन आहे, ÂयाĬारे संशोधनासंबंधी
ÿÔ नांची उ°रे िमळिवली जातात व संशोधन करतांना येणाöया अडचणी दूर कłन व
िनंयिýत केÐया जातात.
२.२.१ संशोधन रचनेची वैिशĶे (Features of Research Design) :
१) संशोधन रचनेमÅये समÖया सुýण केलेले असते. munotes.in

Page 56

िवपणन संशोधन - I
56 २) संशोधनासाठी आवÔयक तÃये, मािहती व Âयाचे ľोत िनिÔ चत केलेली असतात.
३) संशोधनाचा कालखंड- सुŁवात व शेवटची वेळ ठरिवलेली असते.
५) संशोधन रचना Ìहणजे कृती करÁयाची योजना होय. Ìहणजे टÈपा - टÈपाने मािहतीचे
संकलन करÁयाची ÿिøया होय.
६) संशोधन आराखडा हा एक माÖटर Èलॅन असतो,िक ºयामÅये समÖया सुýण
आवÔयक मािहतीची गरज , गोळा करणा¸या पĦ ती व मागª, मािहतीचे पृथःकरणे आिण
सादरीकरण Ļा िøया केÐया जातात.
७) ºया मािहतीची गरज आहे ती गोळा करÁयाची ती एक पĦतशीर ÿिøया आहे. Âया
संदभाªत तयार केलेली ही एक बाĻ रचना होय.
२.२.२ िवपणन संशोधन रचनेचे महßव - फायदे (Importance of Resear ch
Design):
पूणªपणे िवकिसत आिण िनिÔ चत संशोधन रचनेमुळे खालील फायदे होतात.
१) संबंधीत मािहती (Reliable Data) :
संशोधन रचना अगोदर केÐयामुळे संशोधनास आवÔयक असणारी व संबधीत मािहती फĉ
गोळा करता येते.
२) आिथªक काटकसर (Reduce the Cost ):
आदशª संशोधन रचनेमुळे वेळ व पैसा यांची बचत होते. Âयामुळे एकूण संशोधनावरील
आिथªक भार कमी होतो तसेच उिĥĶानुसार वेळेमÅये मािहती गोळा करणे श³य होते.
३) संशोधनास योµय िनदेशªन (Direction) :
संशोधन रचनेमुळे संशोधकास काय करावे, काय कŁ नये, कोणती मािहती गोळा करावी हे
समजते. संशोधक आराखडयामुळे अिध°म मािहती Æयुन°म वेळेमÅये,खचाªमÅये गोळा
करता येते.
४) उिĥĶानुवतê (Objective) :
संशोधन रचनेमुळे संशोधनाची िदशा, हेतू व उिĥĶे िनिÔ चत केली असÐयामुळे संशोधन हे
उिĥĶानुसार करणे श³य होते.
५) मुÐयमापन (Evaluation) :
संशोधन आराखड्यामुळे अनेक ÿÔ नांची सहज उ°रे िमळतात. समÖयाचे तकªिनķतेनुसार
उ°रे शोधणे सोपे जाते. संशोधन रचनेमुळे संशोधन करणे सरळ सोपे होते. Ìहणजेच
समÖयाचे मुÐयमापन करणे श³य होते. munotes.in

Page 57

संशोधन िनयोजन िवपणन संशोधन आराखडा - रचना
57 २.३ संशोधन रचनेतील पायö या (STEPS OF RESEARCH DESIGN) २.३.१ संशोधन आराखडा तयार करÁयाची ÿिøया (Steps / Process in the
construction of Research Design):
संशोधन रचना तयार करÁयामÅये खालील टÈपांचा समावेश होतो.
१) संशोधनाची समÖया िनिÔ चत करणे (Define the Problem):
ही संशोधन रचनेतील ÿथम पायरी आहे. यामÅये ºया िवपणन िवषयक समÖयावर संशोधन
करावयाचे आहे Âयाची िनिÔ चती केली जाते. समÖया िनिÔ चती करणे सवाªत महßवाचे कायª
आहे. जसे समÖया िकंवा संधी शोधणे, पåरिÖथतीचे िवĴेषण करणे, िवÖतार करणे व
िविशĶ मािहती िमळवणे इ.
२) संशोधनाची उिĥĶे िनिIJत करणे (Define the Objectives) :
संशोधन अËयासाची उिĥĶे ÖपĶपणे व िनिÔ चतपणे नमूद करणे आवÔयक असते. संशोधन
अËयासाचे ÖवŁप व ÿाĮ करावयाची Åयेय ही उिĥĶांपासून वेगळी असतात. काही संशोधक
िवषयांचा उĥेश वणªनाÂमक, ÖपĶीकरणाÂमक सैĦािÆतक ÖवŁपाची तÃये शोधणे िकंवा
ÿशासकìय बदल , तुलना करणारी तÃये, मािहती िनिमªती करणे असू शकतो. गृहीत
कृÂयांची िनिमªती कŁन चाचणी उिĥĶांना महßव असते.
३) अËयासाचा काळ व खचª (Estimate Time & Cost) :
भूतकालीन काळावर आधारीत संशोधनामÅये कालखंड िनिÔ चत करणे गरजेचे असते.
संशोधन आराखडयामÅये हा कालावधी ÖपĶपणे नमूद केलेला असावा. कì जेणे कŁन
मािहती गोळा करणे, समÖयेचे ÖवŁप ÖपĶपणे व सहजपणे मांडणे श³ य होईल. तसेच
संशोधनास अंदाजपýक तयार केलेले असावे.
४) अËयासाचे ÖवŁप (Study nature):
संशोधनाचा कालखंड िनश् िचत केÐयानंतर संशोधन अËयासाचे ÖवŁप ÖपĶपणे मांडणे
आवÔयक असते. Âयात संशोधनाचा ÿकार, ÓयाĮी,व ÖवŁप ÖपĶ िनधाªरीत कŁन Âयांची
नŌद आराखाडयात केलेली असावी. संशोधनाचे ÖवŁप हे सांि´यकìय, तुलनाÂमक,
वणªनाÂमक, तांिýक, ÿयोगाÂमक िकंवा संयु³ त ÖवŁपाचे असू शकते संशोधन अËयास हा
िकचकट व गुंतागुंतीचा असÐयाने अËयासाचे ÖवŁप अगोदरच थोड³यात िनिÔ चत करणे
आवÔयक असते.
५) संशोधनाची गृहीते (Estimate the Hythopication) :
ÿÂयेक संशोधन अËयासामÅये काही गृहीतके ठरिवणे गरजेचे असते. ही गृहीतके ÖपĶपणे
संशोधन आराखडयामÅये िदलेली असावी, तसेच ÿÖतािपत संशोधना¸या मयाªदा ÖपĶपणे
नमूद केलेÐया असाÓयात. सशोधन िवषय कोणÂया िसĦांतावर िकंवा संकÐपनेवर आधारीत munotes.in

Page 58

िवपणन संशोधन - I
58 आहे ते नमूद केलेले असावे. Âयाचÿमाणे महßवाचे शÊद, संकÐपनाचे अथª ÖपĶीकरणासह
ÖपĶ िदलेले असावे.
६) मािहती ľोत (Data Collection) :
संशोधकास मािहती¸या िविवध ľोताची ओळख कŁन घेणे गरजेचे असते. या ľोतांचे
ÿलेखे व ±ेý पåर±ण असे ÿकार असतात. ±ेý सव¥±णामÅये ÿाथिमक मािहती गोळा करता
येते. तर ÿलेखीय ľोतामÅये अंतगªत, बिहगªत, ÿकािशत, अÿकािशत मािहतीचा समावेश
होतो. संशोधन करतांना कोणकोणÂया ľोतांचा वापर केला जाणार आहे. Âयांची ÖपĶपणे
िनिÔ चती करणे व तसे आराखडयात नमूद केले पािहजेत.
७) संशोधन अËयासाची तंýे (Technique of Research) :
संशोधन आराखडयातील महÂवाचा टÈपा Ìहणजे आवÔयक मािहती / तÃये संकलनासाठी
तंýाची िनिÔ चती करणे. ºया संशोधन अËयासात Öवत: संशोधकांने अिधक ल± देणे
आवÔयक असते.तेथे िनåर±ण पĦत वापरली जाते. तर संशोधन अËयासांचे नमूने / एकके
िवखूरलेली असतील तर ÿÔ नावली तंý वापरले जाते. ठरािवक मयाªिदत ±ेý असÐयास
ÿÂय± मुलाखत तंý वापरले जाते. अनेकवेळा िवपणन संशोधनासाठी या सवª तंýाचा
एकिýतपणे वापर केला जातो. Âयामुळे संशोधन आराखडयामÅये अËयासांची कोणती तंýे
वापरलेली आहे हे ÖपĶपणे नमूद करणे आवÔयक असते.
८) एकक िनवडीचे आधार (Bases of select the sample) :
वेळ व पैसा हे घटक िवपणन संशोधनात अÂयंत महßवाचे असतात. संपूणª एककांचा, जगाचा
अËयास करÁयापे±ा नमुना िनवड कŁन Âया आधारावर संशोधन करणे सोपे व अिधक
कायª±म असते. संशोधनासाठी आवÔयक असणाöया सवªच एककांचा अËयास करÁयापे±ा
Âयातील काही भाग िनवडून नमूनाचा अËयास कŁन िवĴेषण करणे फायदेशीर ठरते.
Âयातून समú एककांस लागू होतील असे िनÕकषª काढता येतात. Âयामुळे एककांची िनवड
करÁयाचे आधार ÖपĶ असावेत.
संशोधन आराखडयात अशा नमुना िनवडीची पĦत, आधार ÖपĶपणे देणे गरजेचे असते.
९) पूवê¸या वाड:मयाचे अवलोकन (Study of Past Research):
कोणÂयाही संशोधन अËयासाची योजना तयार करणेपूवê Âया संशोधन ±ेýातील उपलÊध
वाड:मयाचे िकंवा पूवª संशोधनाचा अËयास करणे आवÔयक असते. संशोधनासाठी
िनवडलेÐया समÖया िवषयाशी संबंधीत उपलÊध मािहतीचा आढावा घेणे आवÔयक असते.
सÅया िनवडलेला िवषय मागील संशोधनाशी कशा ÿकारे संबंधीत आहे हे दशªिवणे
आवÔयक असते. या पूवª संशोधन आढावावŁन समÖयेची सखोल जाण येते. व Âया¸या
संशोधनात पुढील तपासासाठी योµय िदशा िमळते. Ìहणून संशोधन रचने मÅये पूवª संशोधन
आढावा देणे आवÔयक असते.
munotes.in

Page 59

संशोधन िनयोजन िवपणन संशोधन आराखडा - रचना
59 १०) चाचणी साधनांची िवĵासाहªता व वैधता (Select the method of analysis):
कोणÂयाही सखोल अÅययनामÅये चाचणी साधनांची िवĵासाहªता व वैधता िसĦ करणे
गरजेचे असते. Âयासाठी गोळा केलेली मािहतीचे संकलना करणे कोĶके तयार करणे,
विगªकरण, सांकेतीकìकरण, िवĴेषण व पृथ: करण करणे आवÔयक असते. Âयानंतर
संकिलत तÃयांचे मुÐयमापन करणे गरजचे असते. तÃये चाचणी तंýे िनवडीकरीता
संशोधनाचा उĥेश, तÃये, मािहती, नमुना िनवड, व मािहती गोळा करÁयाची पĦती इ.
घटक िवचारात ¶यावे लागतात. यांची नŌद संशोधन रचनेमÅये देÁयात यावी.
११) संदभªúंथाचा िवकास (Bibliography) :
संशोधनास सुŁवात केÐयापासून संदभª úथांची यादी तयार करावी लागते. ÿÂयेक संदभाªची
नŌद Öवतंý अशा कागदावर करÁयात यावी. ÂयामÅये úंथकाराचे नाव अगोदर नमूद कŁन
Âयानंतर संदभª úथाचे नाव, ÿकाशकाचे नाव, ÿकाशनाची तारी ख वषª, आवृ°ी नमूद
करÁयात यावी.
१२) ÿकरण रचना / योजना (Research Design & Planning) :
िवपणन संशोधन िनयोजनात ÿकारणांची Łपरेषा आखणे हा अंितम टÈपा असतो. संशोधन
अहवालाचा क¸चा मसूदा िलिहÁयातील ही ÿथम पायरी असते. या संशोधन अËयासातील
ÿकरणांची सं´या, Âयांचे मथळे, उपमथळे,संदभª इ. गोĶी संशोधन रचनेत देणे आवÔयक
आहे. ÿकरण रचनेचा आधार संशोधन समÖयेची उिĥĶे साÅय करणे हा असतो. ÿथम
ÿकरणामÅये संशोधनाचा पåरचय असतो तर शेवट¸या ÿकरणामÅये िनÕकषª, अनुमान,
सूचना, िशफारसी, िदलेÐया असतात. ÿकरणाची सं´या नेहमी मयाªिदत असावी Âयामुळे
संशोधन कायाªचे िनंयýण करता येते. िनंयýणामुळे वेळ, पैसा व ®माची बचत होते.
१३) संशोधन आराखडा तयार करणे (Preparation of Research Report) :
वरील सवª गोĶीचा िवचार केÐयानंतर शेवटी संशोधनाचा आराखडा तयार करावा.
आराखडा नेहमीच अचूक, ÖपĶ व आदशª असावा, िविवध अडचणी , समÖया, श³ यता
यांचा िवचार कŁनच तं² Óय³ ती¸या मागªदशªनाखाली संशोधन रचना तयार करावी.
संशोधन रचना वåरķांना ना सादर करावी.
२.४ संशोधन रचनेचे वगêकरण / ÿकार (CLASSIFICATION / TYPES OF RESEARCH DESIGN) संशोधन रचना / आराखडा हा संशोधनासाठी आवÔयक असणारी मािहती संúिहत करणे व
ितचे िवĴेषण करणे यासाठी संशोधन आराखडा हा संशोधन अËयासात मागªदशªक Ìहणून
उपयुĉ असतो. संशोधन आराखडा हा संशोधन कायªपूणª करÁयाचे एक साधन आहे.
संशोधन रचनेचा उĥेश हा अËयासाकास लागणारी मािहती अÐपवेळेमÅये खचाªमÅये
िमळवून देणे होय. संशोधन रचना व विगªकरण हे संशोधकांने गोळा केलेÐया मािहती¸या
ÿकारावłन करता येते. मािहती गोळा करÁया¸या आधारावर संशोधन रचनेचे पुढील ÿकार
सांगता येतील. munotes.in

Page 60

िवपणन संशोधन - I
60 १) अÆवेषणाÂमक / पåरचयाÂमक रचना (Exploratory Research Design)
२) वणªनाÂमक रचना (Descriptive Research Design)
३) ÿयोगाÂमक / पåर±णाÂमक रचना (Experimental Research Design)
४) ÿांसिगक संशोधन रचना (Casual Research Design)
५) िनदानाÂमक संशोधन रचना (Diagnostic Research Design)
२.४.१ अÆवेषणाÂमक संशोधन रचना (Exploratory Research Design)
जेÓहा एखाīा संशोधन कायाªचा उĥेश कोणÂयातरी सामािजक, िवपणन िवषयक घटनेमÅये
अंतभूªत असणाöया कारणांचा शोध घेणे हा असतो. तेÓहा अशा संशोधनासाठी तयार केÐया
जाणाöया रचनेला अÆवेषणाÂमक रचना असे Ìहणतात. संशोधनकताª एखाīा िविशĶ
घटने¸या मुळाशी असलेÐया कारणांचा शोध घेऊन Âया घटनेचे ÖवŁप, तीचे पåरणाम,
वÖतूिÖथती, इÂयादी बाबत शोध घेतो. Âयामुळे दोन घटनेमधील कायªकारण संबंध ÖपĶ
होÁयास मदत होते. संशोधनकÂयाªस उपलÊध असलेÐया िविवध पयाªयामधून समÖया
सोडिवÁयासाठी योµय पयाªयांची मािहती िमळते. अशा रचनेतून गृहीत कृÂयांची मांडणी
कŁन Âयांची चाचणी घेता येते. याĬारे समÖया आहे िकंवा नाही यांची खाýी केली जाते.
तसेच या संशोधनात अिध°म ÿमाणात दुÍयम तÃये वापरली जातात.
२.४.२ वणªनाÂमक संशोधन रचना (Descriptive Research Design):
एखाīा समÖयेशी संबंधीत असलेÐया वाÖतिवक तÃयांचे, वैिशķाचे वणªनाÂमक िववेचन
करणे हा वणªनाÂमक शोध रचनेचा मु´य उĥेश आहे. या कåरता संबधीत िवषया¸या
संदभाªत संपूणª मािहती गोळा करणे आवÔयक असते. समÖयेचे िववेचन शाľीय
दुĶोकोनातून यथाªथ िवĴेषण, पृथःकरण व वणªनाÂमकासाठी ते गरजेचे असते. वाÖतिवक
व िवÔ वसिनय मािहती - तÃये हा शाľीय िवĴेषणाचा आिण िववेचनाचा आधार आहे.
Ìहणून वणªनाÂमक संशोधन रचनेमÅये वतªमानकालीन पåरिÖथती, एखाīा वगªगटाची वैिशĶे
िकंवा एखाīा वÖतू¸या उपयोगाबाबत सिवÖतर िववेचन केलेले असते.
िवपणनामÅये लोकसं´ये¸या वैिशķयांचा आधारे मािहती गोळा केली जाते. एखाīा गृप /
Óयĉìसमुह एकाच वÖतूचा वापर जाÖत ÿमाणात का करतो ? िकंवा कोणÂया ÿकार¸या
वÖतूची खरेदी करतो ? यांचे सिवÖतरपणे तÃये संकिलत कŁन संशोधन केले जाते.
यावŁन एखाīा िविशĶ समुदाया¸या जातीय संरचना , िश±णÖतर, वय, िलंगभेद, उÂपÆन ,
कुंटुंबाचा ÿकार इÂयादी िवषयांचे वणªनाÂमक संशोधन करावयाचे असÐयास संशोधकास
Âया Âया िवषयांशी संबंधीत तÃयांची एक िकंवा अनेक वै²ािनक पĦती वापŁन वाÖतिवक
तÃये संकिलत करावी लागतील. हा उĥेश समोर ठेवून संशोधकांने आपला संशोधन
आराखडा तयार केला पािहजे. अशा संशोधनाचा उपयोग -
१) लोकसंखा िवषयक मािहती गोळा करणे.
२) िवपणन िवषयक िनणªय घेणेसाठी ÿÂय± उपयोग करणे. munotes.in

Page 61

संशोधन िनयोजन िवपणन संशोधन आराखडा - रचना
61 ३) úाहकांची मानिसकता व दुĶीकोन समजावून घेणे.
४) िविशĶ पåरिÖथतीत अंदाज Óय³ त करणे.
५) दोन चला मधील सहसंबंध िनिÔ चत करणे.
अशा ÿकारे तÃयािधिनķीत मािहती¸या आधारे वणªनाÂमक िवĴेषण करणे Ìहणजे
वणªनाÂमक संशोधन आराखडा तयार करणे होय.
२.४.३ ÿयोगाÂमक िकंवा पåर±णाÂमक रचना (Experimental Research
Design) :
संशोधनास आवÔयक असणारी मािहती गोळा करÁया¸या िनåर±ण संशोधन पĦतीतील
ÿाथिमक ýूटी दुर करÁयासाठी ÿयोगाÂमक पĦतीचा उपयोग केला जातो. भौितक
शाľाÿमाणे िवपणनासंबंधी समाजशाľीय संशोधनात अिधकाअिधक वै²ािनक यथाथªता
आणÁयाचा ÿयÂन केला जातो. भौितक शाľात जसे काही िनिÔ चत व िनंयिýत अवÖथा
िनमाªण कŁन िवषयाचा अËयास केला जातो. Âयाचÿमाणे िवपणना सार´या सामािजक
संशोधनातही तसा अËयास केला जातो. या ÿकारामÅये संशोधक बाजारपेठे मÅये िनिÔ चत
व िनंयिýत अवÖथा िनमाªण कŁन गृहीत कृÂयाची यथाथªता, सÂयता पारखून घेत असतो.
यामुळे संशोधनासाठी िमळणारी मािहती ही ±ेý Öथापना पĦतीĬारे िकंवा ÿयोग
ÖथापनाĬारे गोळा करता येते.
२.४.४ ÿासंिगक संशोधन रचना (Casual Research Design):
या संशोधन ÿकारामÅये समÖये संबंधीत दोन िकंवा अिधक चलामिधल कायªकारण भाव -
िकंवा सहसंबंध शोधÁयाचा ÿयÂन केला जातो. ÿासंिगक संशोधन हे फार महßवाचे उपयु³ त
संशोधन असते. या Ĭारे एका चलाचा दुसö या चलावर होणारा पåरणाम व दुसö या चलामुळे
ÿथम चला वर होणारा पåरणाम यांचा अËयास करता येतो. उदा. वÖतूची िकंमत बदलली
तर मागणीवर होणारा पåरणाम , जािहरात व िवøìवृĦीतील सहसंबंध इ. या संशोधनाĬारे
चलातील सकाराÂमक व नकाराÂमक पåरणामांची िवÔ वसािनयता तपासता येते. दोन
चलाची सुसंगती¸या कसोटयाचे पåर±ण करता येते. िवपननातील निवन वÖतू, निवन
बांधणी, मुþा या करीता ÿयोगाÂमक संशोधन कŁन दोन चलातील सहसंबंध - कायªकारण
भाव शोधता येतो. Ìहणून या ÿकारचे संशोधन फायदेिशर व महßवाचे आहेत.
२.४.५ िनदानाÂमक संशोधन रचना (Diagnostic Research Design) :
िवपणनातील एखाīा िविशĶ समÖयेचे िनराकरण करÁया¸या उĥेशाने या ÿकार संशोधन
केले जाते. ²ानÿाĮी करणे हा संशोधनाचा मु´य हेतू असतो.
िविशĶ सामािजक समÖयेचा कारणांचा शोध घेवून िनदान करणे व Âयावर उपाययोजना
सूचिवणे Ìहणजे िनदानाÂमक संशोधन रचना होय.
या ÿकारामÅये िवपणन संशोधन क°ाª एखाīा सामािजक समÖयेचा अËयास कŁन ती
सोडिवÁयासाठी काही उपाययोजना सूचिवतो. या ÿकार¸या संशोधनामÅये संशोधन कताª munotes.in

Page 62

िवपणन संशोधन - I
62 Âया समÖयेचे संपूणª िवÖतृत अÅययन करतो पåरपूणª मािहती गोळा करतो. Âयांचा अËयास
कŁन समÖये¸या खोलात जाÁया¸या ÿयÂन करतो. क समÖयेचा मुळ कारणांचा शोध
घेतला जातो. आिण नंतर Âया समÖया सोडिवणेसाठी िनदान कŁन उपाययोजन सूचिवतो.
अशा ÿकारचे संशोधन हे úाहक वÖतू का खरेदी करीत नाही ? िकंवा जािहरातीचा पåरणाम
का जाणवत नाही ? यासाठी केले जाते. हे संशोधन ऐितहािसक व ÿायोिगक तÂवावर केले
जाते. उदा. ºयाÿमाणे डॉ³टर रोगांचे िनदान करतो व उपाय सुचिवतो. Âयाचÿमाणे िवपणन
संशोधक समÖयांचे िनदान करतो आिण िशफारसी करतो.
२.५ गृहीतके (HYPOTHESES) संशोधनात समÖया सुýणाचे कायª झाÐयानंतर लगेच िनधाªåरत समÖयेची संभाÓय उ°रे
िवधानां¸या Öवłपात मांडावी लागतात. ही संभाÓय उ°रे िकंवा समÖयेवरील तोडगे Ìहणजे
‘गृिहतके’ होय. पूवê¸या ²ात असलेÐया मािहती¸या आधारे िकंवा संशोधनातून संकिलत
केलेÐया तÃयां¸या आधारे गृिहतकांची चाचणी घेÁयाचा ÿयÂन संशोधक करीत असतो.
गृिहतके ही संशोधन कायाªस िनिIJत िदशा दाखिवÁयाचे कायª करीत असतात. थोड³यात
संशोधन कायाªपुढील ÿijांचे उ°र देÁयासाठी जी तÃये संकिलत करणे आवÔयक आहे Âया
तÃयांचे संकलन कशाÿकारे Óहावे? ते दशªिवÁयात गृिहतके मागªदशªक ठरतात. संशोधनाचा
ÿij िकंवा समÖया ही एकदा संशोधकाने ठरिवली कì Âया समÖयेची संभाÓय उ°रे काय
असू शकतील याचा तकª िकंवा अंदाज Ìहणजे गृिहतके होय.
Óया´या (Definition) :
गृिहतकांची Óया´या खालीलÿमाणे सांगता येईल.
१) ऑ³सफडª िड³शनरी नुसार, “गृहीतके Ìहणजे मयाªिदत पुराÓयांचा आधारावर एक
सुरवातीचा िबंदू Ìहणून पुनªतपासाकåरता ठरिवलेले ÿÖतािवत ÖपĶीकरण िकंवा
संभाÓय अंदाज होय.”
‘Oxford Dictionary’ – “Hypothesis is a proposed explanation on basis
of limited evidence as a starting point for further investigation”.
२) “गृिहतके Ìहणजे असे िवधान कì ºयाची सÿमाणता ठरिवÁयासाठी पåर±ण केले जाते
आिण ते पुढील संशोधनासाठी उपयुĉ असते.”
२.५.१ गृिहतकांची वैिशĶ्ये (Features of hypothesis) :
संशोधनामÅये चांगÐया पåरकÐपनेची / गृिहतकांची वैिशĶ्ये पुढीलÿमाणे सांगता येतील.
१) गृिहतके ÖपĶ असावी (Hypothesis should be clear):
गृिहतकांमÅये वापरलेÐया संकÐपना आिण चल ÖपĶ असावीत. गृिहतके ही ÖपĶ व िनिIJत
असावीत ÂयामÅये शÊद अथवा िवचारांबाबत कोणÂयाही ÿकारची अÖपĶता नसावी.
गृिहतकां¸या शÊदयोजनेत परÖपर सुसंगती असावी. munotes.in

Page 63

संशोधन िनयोजन िवपणन संशोधन आराखडा - रचना
63 २) संशोधन कायाªस मागªदशªक (Guidence for Research work):
गृिहतके संशोधनाची िदशा िनिIJत करीत असतात. गृिहतकामुळे कोणÂया ÿकारची तÃये
संकिलत केली पािहजेत हे संशोधकाला कळते. संशोधनकताª अिनिIJतते¸या अंधारात
भरकटत नाही. Âयामुळे गृिहतकृÂये Âया¸या संशोधनाला मागª ÿदान करतात.
३) गृिहतके हे समÖयेचे पयाªयी उ°र असावे (Hypotheses should be alte rnative
answers of the problem ):
कोणतेही उ°म व ®ेķ गृिहतके हे एखाīा समÖयेचे सूचक उ°र असते. एकाचे समÖये¸या
समाधानासाठी अनेक उपकÐपना िकंवा गृिहतके समÖयेचे समाधान कł शकेल असा
ŀिĶकोन Óयĉ झालेला असतो. Âयामुळे गृिहतके अशी असावीत कì Âयामुळे संबंधीत
समÖये¸या सवª ÿijांचे समाधान होईल.
४) गृिहतकाचे िविशĶÂव (Specify of hyp othesis) :
गृिहतकातील संकÐपना िकंवा िवधान ÖपĶ व िविशĶÂव राखणारे असावे. कारण Âयामुळे
Âयांची चाचणी िनिIJतपणे घेतली जाऊ शकते. गृिहतकांची मांडणी सैल व सवªसामाÆय
शÊदात नसावी.
५) आवÔयक व उपलÊध पĦतीशी संबधीत (Relating to necessary and
available m ethods) :
गृिहतके ही आवÔयक आिण उपलÊध पĦतीशी अनुकूल असले पािहजे. जर ते तसे नसेल
तर ते अÓयावहाåरक मानले जाते. जी गृिहतकांना Âयां¸या पåर±णा¸या पĦती मािहत नाहीत
ते Óयावहारीक ÿijांची िनिमªती करÁयामÅये अयशÖवी राहतात. या िशवाय पुढील वैिशĶ्ये
सांगता येतील.
६) गृिहतके ही ÿÖतािवत ÖपĶीकरण िकंवा संभाÓय अंदाज असतात. (Hypothesis are
proposed and explanations or possible predictions)
७) सवª ÿकार¸या संशोधनाचा सुłवातीचा िबंदू गृिहतके असतात. (The starting point
of all ty pes of research is a hypothesis )
८) गृिहतकांचा उĥेश संभाÓय अंदाज िÖवकारणे िकंवा फेटाळणे हा असतो. (The
purpose of hypotheses is to be accept or reject possible predictions)
९) गृिहतके ही दोन चलांमधील अपेि±त संबंधसुĦा दशªिवतात. (Hypotheses also
indicate the expected relationship between two variables )
१०) गृिहतके ही मयाªिदत मािहती¸या आधारे ठरिवली जातात. (Assumptions are
made based on limited information and data)

munotes.in

Page 64

िवपणन संशोधन - I
64 २.५.२ गृिहतकांचे ÿकार (Types of Hypothesis): साधे गृिहतक गुंतागुंतीचे गृिहतक अनुभिवक गृिहतक अिभÆनÂव दशªक गृिहतक गृिहतकांचे ÿकार (नल गृिहतक) पयाªयी गृिहतक तकªशुĦ गृिहतके सं´याशाľीय गृिहतके ÿij गृिहतके शूÆय गृिहतके
वरील मुīां¸या आधारे गृिहतकांचे ÿकार खालीलÿमाणे सांगता येतील:
१) साधे गृिहतक (Simple Hypothesis) :
ĻामÅये दोन चलांचा समावेश होतो. Âयातील पिहला मुĉ िकंवा Öवतंý चल व दुसरा
परायल चल िकंवा अवलंबून असलेला (Independent & Dependent) चल Ìहणून
ओळखतात. थोड³यात , पिहला चल ही ‘कारण’ व दुसरा ‘पåरणाम’ दशªिवत असतो. साधे
गृिहतक हे “कारण व पåरणा म” Ļातील दोन चलांबĥल संबंध दशªिवते.
उदा. कुटुंबा¸या वाढÂया उÂपÆनामुळे मागणीत वाढ होते. येथे वाढते उÂपÆन हे कारण व
‘मागणीतील वाढ ’ हा पåरणाम होय.
२) गुंतागुंतीचे गृिहतक (Complex Hypothesis) :
Ļा ÿकार¸या गृिहतकामÅये मुĉ / Öवतंý चल व पराय° अवलंबून असलेले चल हे
दोनपे±ा अिधक असतात. गुंतागुंती¸या गृिहतकांĬारे दोनपे±ा अिधक मुĉ Öवतंý व पराय°
/ अवलंबून चलांमधील संबंध दशªिवला जातो.
उदा. कुटुंबाचे वाढते उÂपÆन, आकारमान व जीवनशैलीमुळे च¤नी¸या व आवÔयक वÖतुं¸या
मागणीत वाढ हो ते. येथे वाढते उÂपÆन, आकारमान व जीवनशैली ही तीन मुĉ / Öवतंý चल
असून ऐषारामी वÖतु व आवÔयक वÖतु मागणी ही दोन पराय° / अवलंबून असलेली चल
(Variables) आहेत.
३) अनुभिवक गृिहतक (Empirical Hypothesis):
अनुभिवक गृिहतक Ìहणजे िनरी±ण अनुभव िकंवा अंतåरªक गोĶéवर ठरलेली गृिहतके होय.
Ļा पĦतीत िनरी±ण िकंवा अनुभवा¸या आधारावर तÃये गोळा केली जातात. Ļा
गृिहतकांची फायदा Ìहणजे ही गृिहतके चाचणी कłन (Test) घेता येतात व अनुभिवक
तÃये ही योµय व िवĵासाहª असतात.
munotes.in

Page 65

संशोधन िनयोजन िवपणन संशोधन आराखडा - रचना
65 ४) अिभÆनÂव दशªक गृिहतक (नल गृिहतक) (Null Hypothesis) :
अिभÆनÂव दशªक गृिहतके ही कोणÂयाही ÿकारचे सं´याशाľीय महßव दशªिवत नाहीत.
गॅरेट Ļां¸या मते नल गृिहतके ‘जोपय«त गुÆहा िसĦ होत नाही. तोपय«त ती Óयĉì िनरपराध
असते.’ Ļा कायदेशीर तÂवासारखेच असते. असे गृिहतक हे संशोधनास आवाहनच असते
व संशोधनाचे कायª हे आवाहन परतवून लावणे िकंवा Âयाचे खंडण करणे हेच असते.
उदा. िľया पुłषांपे±ा जाÖत िसनेमा पाहतात. आता याचे नल / शूÆय गृिहतक
खालीलÿमाणे असेल. िसनेमे पाहÁयाचा वारंवारते¸या बाबतीत ľी व पुłषांमÅये फरक
असत नाही Ìहणून वरील गृहीतक नल िकंवा िनरंक आहे असे िसĥ होते.
५) पयाªयी गृिहतके (Alternative Hypothesis) :
पयाªयी गृिहतके ही (नल) अिभÆनÂव दशªक गृिहतकां¸या िवłĦ असतात. समÖये¸या
ÿÂयेक पयाªयी उपायां¸या बाबतीत Öवीकृती संबंधी¸या अटी Ļाच ‘पयाªयी गृिहतके’
असतात.
६) तकªशुĦ गृिहतके (Logical Hypothesis) :
Ļा पĦतीतील गृिहतके तकªशुĦ पĦतीने िसĦ करता येतात.
उदा. “बहòतांश लोकांचा समज असा आहे कì पृÃवी सपाट आहे.” Ļा िवधानाचे िकंवा
समजाचे खंडण तकªशुĦ पĦतीने करता येते.
७) सं´याशाľीय गृिहतके (Statistical Hypothesis):
ºया गृिहतकांची िसĦता सं´याशाľीय तंýाचा उपयोग कłन देता येते, Âयांना
सं´याशाľीय गृिहतके असे Ìहणतात. जेÓहा मािहतीची चाचणी घेतली जाते तेÓहा संकिलत
मािहती पåरकÐपनेला पािठंबा देते कì नकार देते हे तपासून जेÓहा बिघतले जाते तेÓहा ितचे
łपांतर सं´याशाľीय गृिहत कृÂयात केले जाते. सं´याशाľीय गृिहतकृÂय हे
सं´याशाľीय संकÐपनेत िदले जाते. सं´याशाľीय गृिहतकृÂय ही नेहमीच सं´याशाľीय
सं²ेत िदली गेलेली असतात.
८) ÿij गृिहतके (Question Hyp othesis):
ÿijाथê गृिहतकामÅये संशोधन िनÕपती काय अपेि±त आहे Âयाऐवजी िनÕपती काय असेल
हे ÿijा¸या Öवłपात िवचारले जाते. समजा संशोधकाला øमादेिशत अनुदेशनाचा
िवīाÃया«¸या औदािसÆयावर होणाöया पåरणामांचा संबंध शोधÁयाचा हेतू आहे तर अशा
वेळेस संशोधक ÿij पåरकÐपना पुढीलÿमाणे मांडेल. øमÆवयित अनुदेश अÅयायनाĬारे
मुलांचे औदािसÆय कमी होईल?
९) शूÆय गृिहतके (Zero Hypothesis) :
या ÿकार¸या पåरकÐपनेन संशोधक चलांनÅये कोणÂयाही ÿकारचा संबंध अिÖतÂवात
नसÐयाचे िवधानाĬारे दशªिवतो. munotes.in

Page 66

िवपणन संशोधन - I
66 उदा. माÅयिमक शाळांत िशकणाöया िवīाÃया«मÅये आिण अÆय िøडापटू नसलेÐया
िवīाÃया«मÅये शै±िणक संपादनामÅये कोणताही महßवपूणª फरक िदसून येत नाही. जर
शूÆय गृिहतके हे सं´याशाľीय ŀĶीने तपासून पाहायचे असेल तर Âयाचे łपांतर या
गृिहतकृÂयाला सवªसाधारणपणे जेÓहा घोषणाÂमक गृिहतकृÂयाचे सं´याशाľा¸या ŀĶीने
शूÆय गृिहतकाचे łपांतर केले जाते तेÓहा Âयाला मापन±म पåरकÐपना असे देखील
Ìहणतात.
१०) संशोधन गृिहतके (पåरकÐपना) (Research Hypothesis):
जेÓहा वै²ािनक अथवा शाľीय पĦती¸या उपयोगातून िकंवा वापरातून भािकतांमधील
िकंवा गृिहतक बाबéमधील संबंध तपासून िकंवा पåरि±त कłन पाहावयाचा असतो तेÓहा
Âयाला संशोधन गृिहतके अथवा धन गृिहतके असे Ìहणतात. संशोधन गृिहतके ही योµय
मूÐयमापन होÁयासाठी ते िवधान मापन±म असावे लागते.
२.५.३ गृिहतकांचे महßव / फायदे (Importance / Advantages of Hypothesis) :
गृिहत कृÂये ही संशोध ÿिøयेची सुłवात असते. Âयामुळे गृिहतकृÂयांिशवाय संशोधन असा
िवचारदेखील कł शकत नाही. Ìहणजेच गृिहतकांिशवाय संशोधन अश³य आहे. खालील
गृिहतकांचे महßव ÖपĶ होते.
१) िदशादशªक (Directs Research):
गृिहतकांमुळे संशोधन कायाªस गती ÿाĮ होते Âयामुळे ते िदशादशªक असतात.
२) मागªदशªक (Provide Guidance):
गृिहतकांमुळे संशोधकास खालील गोĶéकåरता मागªदशªन िमळते.
१) समÖया सुýण व उिĥĶ्ये.
२) संशोधन आराखडा ठरिवणे.
३) तÃयांची आवÔयकता ठरिवणे.
४) तÃय संकलन, िवĴेषण व िनवªचन करणे.
५) िनÕकषª काढणे.
३) अËयास िवषयावर ल± क¤िþत (Focus in Subject Related Study) :
गृिहतके अथवा पåरकÐपना ही संशोध िवषय अËयासात िवषया¸या अनुषंगाने काय
िÖवकारावे, िसĦ करावे अथवा कł नये याबाबत सुÖपĶता देते, ºयामुळे संशोधना¸या
संपूणª ÿिøयेत कोणÂया िदशेने जावे हे संशोधकाला समजते.
४) संशोधनाचे साधन (तंý) (Research Techniques):
शाľीय अथवा वै²ािनक संशोधनाचे गृिहतकृÂय अथवा पåरकÐपना हे महßवपूणª तंý आहे.
गृिहतकां¸या आधारे संशोधकाला िकती ÿमाणात मािहती गोळा करायची आिण कोणÂया
ÿकारची मािहती गोळा करायची हे समजते. munotes.in

Page 67

संशोधन िनयोजन िवपणन संशोधन आराखडा - रचना
67 ५) Åयेयÿेåरत (Goal Oriented) :
गृिहतकांवर आधाåरत संशोध हे Åयेय ÿेåरत असते. संशोधक हा गृिहतकांमुळे जबाबदार
होतो. Âयामुळे संशोधन ÖपĶ, अचूक व ÖपĶ होते व Åयेय साधता येते.
६) नवीन ²ान साधना (Decide New Knowledge) :
कोणतेही संशोधन हे उपलÊध ²ान तपासून नवीन ²ानाची संकÐपना मांडत असते.
गृिहतके संशोधकास नवीन ²ानाची मांडणी करÁयास मदत करतात.
७) वेळेची बचत (Saving Time & Money):
गृिहतके जर ÖपĶ व अचूक असतील तर संशोधन योµय िदशेने केले जाते. Âयामुळे वेळ,
पैसा, व ®म यांची बचत होते.
८) िनÕकषª मांडणी (Drawing Conclusion):
गृिहतकां¸या योµय मांडणीमुळे संशोधकाला समÖयेचे उ°म उ°रे Ìहणजे िनÕकषª
काढÁयास मदत होते. िनÕकषª मांडणी व Âयाचे अहवालामधून सादरीकरण करणे
गृिहतकांमुळे श³य होते.
२.६ ÿijावली (QUESTIONNARIE) िवपणन संशोधनात तÃये संकलनाकरीता ÿÔ नावलीचा वापर केला जातो. तÃय संकलन
पĦतीमÅये ÿÔ नावली हे साधन महßवाचे आहे. ÿÔ नावली Ìहणजे ÿÔ नांची पूवª िनयोजीत
øमाने मांडÁयात आलेली ÿÔ नाची एक यादी होय. ÿÔ ना वली ही वैयिĉक मुलाखतीकरीता
िकंवा पोÖटाने टपालाĬारे मुलाखत घेÁयास िकंवा फोनवर मुलाखत घेÁयासाठी फार
उपयु³ त ठरते. असं´य उ°रदाÂयाकडून िवचारलेÐया ÿÔ नांची उ°रे सÂय व पåरपूणª
िमळणे करीता ÿÔ नावलीची मांडणी ÓयविÖथत, सुýबĦ, लविचक, सोपी असली पािहजे.
ºया मांडणीĬारे Óय³ तीची ÿवृ°ी, अिभŁची सवय , आवड-िनवड, ÿितिøया, बुĦीम°ा इ.
बाबतची मािहती सहज उपलÊध होईल.
Óया´या:
जॉजª लुडबगª: “मुलत: ÿÔ नावली ही ÿÔ ना ची अशी यादी असते कì िज¸या सहाÍयाने
Óय³ ती¸या शाÊदीक वतªनाचे िनåर±ण करता येते.
डेिÓहड जे लूक ब रोनाÐड एस् Łिबन: ''ÿÔ नावली Ìहणजे अशी सोपी िनधाªरीत योजना
कì, ºयाĬारे संशोधनासंबंधीची ÿाथिमक मािहती तयार कŁन गोळा करता येते असा
आराखडा होय. “
िवपणन संशोधनात ÿÔ नावलीचे Öथान मोठे आहे. आज¸या काळातील úाहकाचे बदलणारे
वतªन, अिभŁची, आवडी-िनवडी, फॅशन Ļा गोĶी जाणून घेÁयाकरीता व उÂपादकाना
आपÐया वÖतू िवषयी असणारी úाहकांची अपे±ा जाणून घेÁयाकरीता úाहकांना व िकरकोळ
Óयापारी वगाªस ÿÔ न िवचारावे लागतात. तसेच बाजारपेठेतील कल व भिवÕयकालीन अंदाज munotes.in

Page 68

िवपणन संशोधन - I
68 जाणून घेणेसाठी ÿÔ नावली महßवाची असते. यावŁन असे Ìहणता येईल कì, “जेÓहा िविशĶ
िवषयासंबंधीची मािहती िमळिवÁयासाठी िकंवा समÖया सोडिवणेसाठी Âयांचा सखोल
अËयास करÁयाकरीता जी अनेक संबंधीत ÿijाची यादी तयार केली जाते Âयास ÿijावली
असे Ìहणतात." डॉ. वाणी एम.एन.
२.६.१ ÿijावलीची आखणी (Preparation of Questionnarie):
िवपणन संशोधनात ÿाथिमक सामुúी संकिलत करÁयासाठी ÿÔ नावली हे एक महßवाचे
साधन आहे. ÿÔ नावली¸या सहाÍयाने संकिलत केलेÐया मािहती¸या आधारावर संशोधनाचे
यशापयश अवलंबून असते. िनÕकषª, िशफारशी आधारीत असतात. Âयामुळे ÿÔ नावली ही
आदशª असावी, Âयात उिणवा नसाÓयात. आवÔयक ती मािहती संकिलत होईल असेच ÿÔ न
असावेत. ÿÔ न हे ÖपĶ, सरळ एक अथê असावे लागतात. याकरीता योµय ÿÔ न Ìहणजे ÖपĶ
साधी शÊद रचना एक अथê व सरळ उ°रदाÂयास समजणाöया भाषत असावेत.
ÿÔ नावली ही संशोधकाची ÿथम पायरी असते. मािहती गोळा करÁयाचा तो एक मागª
असतो. संशोधनाचा कणा असतो. Âयामुळे ÿÔ नावलीची बांधणी करणारा संशोधक ÿिशि±त
तं² अनुभवी असावा लागतो. “Âयामुळे उ°रदाÂयास व ÿÔ नावली तयारकÂयाªस आनंद
िमळतो”. ÿÔ नावली या तंýाचा उपयोग ÿाथिमक मािहती गोळा करÁयासाठी केला जातो.
सव¥±ण पĦतीĬारे संशोधन करीत असताना पायाभूत मािहती, तÃये गोळा करÁयासाठी Ļा
तंýाचा वापर केला जातो. असं´य úाहकाकडून एकाचवेळी िलखीत ÖवŁपात साचेबंद
मािहती गोळा करता येते. Âयामुळे ÿÔ नावलीची आखणी करताना अनेक घटकांचा िवचार
केला जातो. संशोधन पाहणी¸या अथªपूणªते¸या व अचूकते¸या ŀĶीने ÿÔ नांना िमळणाöया
ÿितिøया¸या ŀĶीने ÿÔ नावलीची बांधणी होणे आवÔयक असते. तसेच ÿĵावलीत
योजÁयात येणाöया शÊदाची रचना / िनवड काळजीपूवªक करणे आवÔयक असते. ÿÔ नावली
ही नेहमी िवपणन संशोधना¸या िविशĶ योजना / समÖया संदभाªतील असावी. ÂयाĬारे
संशोधकास ÿाथिमक मािहती गोळा करता येते.
१) ÿाथिमक मुīांची यावी (Primary Data) :
ÿÔ नावली तयार करÁयापूवê संशोधनाचे उĥेश, हेतू हे िनिIJत केले असतात व Âया
अनुषंगाने कोणती मािहती गोळा करावयाची हे अगोदर ठरवावे लागते. Âयानंतर कोणÂया
मागाªने, पĦतीने मािहती गोळा करावयाची हे िनिIJत केले जाते. तसेच कोणÂया व िकती
नमुÆयाचा वापर करणार आहे. आवÔयक मािहती िमळिवÁयासाठी कोणते ÿÔ न
िवचारावयाचे हे अगोदर ठरवून ¶यावे Âयामुळे मािहतीचे संकलन, िवĴेषण, िनवªचन करणे
सोपे जाते. यावŁन संशोधक ÿÔ नावलीची Łपरेषा ठरिवत असतो.
२) अनौपचारीक मुलाखती (Informal Interview):
या टÈÈयामÅये संशोधकांस काही संभाÓय úाहकां¸या अनौपचाåरक क मुलाखती ¶याÓया
लागतात. Âयामुळे आपण िनवडलेÐया लÐया ÿÔ नाची उ°रे देताना उ°रदाता कोणÂया
ÿकारचा िवचार करतो ता हे समजते. येथे उ°र महßवाचे नसते तर ÿÔ नांचे ÖवŁप व
Âयावर िवचार करÁयाची पĦत महßवाची असते. Âयामुळे ÿÔ नावलीत आवÔयक तो बदल
करता येतो. ÿÔ नावली िनदōष तयार करता येते. munotes.in

Page 69

संशोधन िनयोजन िवपणन संशोधन आराखडा - रचना
69 ३) ÿÔ नावलीची बांधणी (Framing of questions) :
अनौपचारीक ÿÔ ना वलीमुळे ÿÔ नांचा øम कसा ठेवावा हे िनधाªåरत करता येते. संशोधन
कÂयाªने ÿÔ नावलीतील ÿÔ ना चा øम अशा पĦतीने करावा कì जेणे कŁन आपणास
आवÔयक असणारी मािहती सुýबĦ पĦतीने गोळा करता येईल व उ°रदाÂयास सहज
उ°रे देता येतील. Âयामुळे ÿÔ नावलीचे ÖवŁप साधे, सोपे, सरळ व मयाªिदत असावे.
लांबलचक, गुंतागुंतीचे, सिवÖतर ÿÔ न श³ यतोवर टाळावे. पिहÐया ÿÔ नाचे दुसöया ÿÔ नाशी
सहज संबंध ÿÖथािपत केलेले असावे. Âयासाठी ÿÔ नावलीचा आराखडा तयार करावा.
Âयात बदल करता यावा. ÿÔ ना ची यादी लविचक असावी.
४) ÿÔ नावलीची पूवªचाचणी (Pre-Testing questions) :
ÿÔ नावलीची क¸ची बांधणी केÐयानंतर ती ÿÔ नावली पुÆहा पुÆहा वाचून पाहावी लागते.
Âयात काही फेरफार करणे आवÔयक आहे काय हे ठरिवणेसाठी ÿÂय±ात ÿÔ नावलीचा
उपयोग करÁयापूवê तीची पूवª चाचणी घेणे आवÔयक ठरते. पूवª चाचणीमुळे ÿÔ नांचा øम
ठरिवणे. आखणी काही नवीन ÿÔ न घालणे तर काही वगळणे इ. कायª करता येतात. Âयामुळे
िनदōष ÿÔ नावली तयार करता येते. पूवª चाचणी पĦतीमÅये काही िनवडक úाहकांना ÿथम
ÿÔ नावली िदली जाते. Âया¸याकडून ती भŁन घेतली जाते. ºया अडचणी येतील Âया दूर
कŁन पुÆहा नवीन ÿÔ नावली भŁन घेतली जाते. Âयामुळे संशोधनाकरीता मािहती गोळा
करताना अडचणी येत नाही. मािहती सÂय व अचूक पåरपूणª िमळते. उ°रदाÂयांचा उ°म
ÿितसाद िमळतो. अशा चाचणीमुळे ÿÔ नावलीतील दोष / उणीवा दूर करता येतात. Ìहणून
पूवª चाचणी घेणे योµय ठरते.
५) अंितम ÿÔ नावली तयार करणे (Final Draft of Quesionnaire) :
पूवª चाचणी आढळलेÐया उिणवा / दोष दूर कłन ÿÔ नावलीस अंितम ÖवŁप िदले जाते.
ÿÔ नावलीतील ÿÂयेक घटकाची काळजीपूवªक तपासणी करणे आवÔयक असते. ÂयामÅये
ÿÔ नांचा øम, अ±रांची जुळणी, ÿÔ नांचा आशय, ÖवŁप, रचना व दोन ÿÔ ना तील अंतर इ.
गोĶीचा िवचार केला जातो. संशोधनकताª ÿÔ नावलीचा उपयोग करताना ती श³ य तो सुबोध,
अथªपूणª, समजÁयास सोपी असावी हाच हेतू डोÑयासमोर ठेवून ÿÔ नावलीस अंितम Łप
िदले जाते. एकदा ÿÔ नावली तयार झाली कì Âयात बदल करता येत नाही. एकदा छपाई
झाÐयावर व सवा«ना वाटÐयानंतर Âयात बदल करता येणे श³ य नसते. Ìहणून अंितम ÖवŁप
ठरिवताना खूप काळजीपूवªक िवचार करावा लागतो.
२.६.२ आदशª ÿÔ नावलीची गुणवैिशĶे (Features of good questio nnaire):
िवपणन संशोधनात ÿाथिमक सामुúी संकिलत करÁयासाठी ÿÔ नावली हे एक महßवाचे
साधन आहे. ÿÔ नावली¸या सहाÍयाने संकिलत केलेÐया मािहती¸या आधारावर संशोधनाचे
यशापयश अवलंबून असते. िनÕकषª, िशफारशी आधारीत असतात. Âयामुळे ÿÔ नावली ही
आदशª असावी, Âयात उिणवा नसाÓयात. आवÔयक ती मािहती संकिलत होईल असेच ÿÔ न
असावेत. ÿÔ न हे ÖपĶ, सरळ एक अथê असावे लागतात. याकरीता योµय ÿÔ न Ìहणजे ÖपĶ
साधी शÊद रचना एक अथê व सरळ उ°रदाÂयास समजणाöया भाषत असावेत. munotes.in

Page 70

िवपणन संशोधन - I
70 आदशª ÿÔ नावलीचे गुणवैिशĶे पुढीलÿमाणे सांगता येतील:
१) िनिIJत उĥेश / हेतू (Definite purpose / objejectives) :
ÿÔ नावली तयार करÁयापूवê संशोधनाचा हेतू व उĥेश िनिÔ चत असावा. उĥेश िनिIJत
असÐयामुळे Âयाÿमाणे मािहती गोळा करÁयासाठी ÿÔ नावली तयार केली जाते. Âयामुळे
आदशª ÿÔ नावली तयार करÁयापूवê संशोधनाचा हेतू व अÐपकालीन, दीघªकालीन उिĥĶे
िनिIJत केलेली असावी.
२) िनिIJत उ°रदाते (Definite respondents) :
िवपणन संशोधन समÖयेबाबत मािहती गोळा करताना उ°रदाते कोण Âयाची शै±िणक
पातळी यांचा िवचार कłन ÿÔ नावलीतील शÊद रचना ठरिवली जाते. Âयामुळे ÿÔ नावली
तयार करÁयापूवê उ°रदाÂयांची मािहती गोळा केली जावी. उ°रदाÂयांची शै±िणक पातळी,
ÿिश±ण बौिĦक ±मता इ. चा िवचार कलेला असावा.
३) सव¥±ण पĥत ठरिवणे (Determining the survey method) :
ÿÔ नावली तयार करÁयापूवê कोणÂया मागाªने िकंवा पĦतीने संशोधन करणार आहोत हे
िनिIJत केले पािहजेत. उदा. मुलाखत संशोधन, टपाल संशोधन इ. शाľीय पĦतीने
संशोधनाचा मागª िनिIJत केला पािहजेत, Âयानुसार ÿÔ नावलीचे ÖवŁप बदलत जाते.
४) ÿÔ न साधे व øमबĥ असावेत (Questions should be simple and orderly) :
आवÔयक ती मािहती िमळिवÁयासाठी कोणÂया ÿकार¸या ÿÔ ना वलीचा उपयोग करावयाचा
हे ठरवावे लागते. संशोधन समÖया, िनवडलेली पĦत िनवडलेला नमुना गट इ. िवषयांचा
िवचार कŁन ÿÔ ना वलीचा ÿकार ठरतो. ÿÔ नावलीतील ÿÔ न साधे व सोपे असतील तर
उ°रदाते सहज ÿÔ नावली भŁन पाठवू शकतात. ÿÔ नाची रचना øमबĦ असÐयामुळे उ°रे
एकमेकांना पुरक असतात.
५) ÖपĶता ब अचुकता (Clarity and accuracy in questions) :
आदशª ÿÔ नावली तयार करताना सवª ÿÔ न ÖपĶ भाषत असावे. Âयांची सरळ एक अथê
शÊद रचना असावी. ÿÔ न रचनेतून िĬअथª येत नसावे. तसेच संिदµधता असू नये.
६) ÿijाची मयाªिदत सं´या (limited number of question) :
ÿÔ नावलीतील ÿÔ ना ची यादी खूप मोठी नसावी. गुंतागुतीचे ÿÔ न नसावेत. तसेच ÿÔ न
सं´या जाÖत असेल तर उ°रदाते अनेक ÿÔ नांची उ°र देत नाहीत. Âयामुळे संशोधनाचा
पायाच क¸चा राहतो. मािहती अपूणª िमळते.
७) सूचक ÿÔ न टाळावेत (Suggestive questions should be avoided) :
Âयामुळे सÂय मािहती व खरी मते जाणून घेता येत नाहीत. ÿÔ नामÅयेच उ°रे असणारे ÿÔ न
टाळावेत. यािशवाय munotes.in

Page 71

संशोधन िनयोजन िवपणन संशोधन आराखडा - रचना
71 ८) ÿÔ न मािलकेत वैयिĉक, खाजगी, भावनाÂमक ÿÔ न नसावेत. (Questions should
not contain personal, provate, emotional questions)
९) ÿÔ नावलीतील ÿÔ नांची शÊद रचना योµय असावी. (The wording of que stions in
the questionnaire should be correct)
१०) ÓयाकरणाŀĶ्या ती िनदōष असावी. (It should be correct and flawless)
११) ÿÔ नावलीत शÊद Óयवहारात उपयोगी असावे. (The wording of the
questionnaire should be practicaly useful)
१२) ÿÔ नावली आकषªक, सुंदर ब सुबक असावी कì जेणे कŁन उ°रदाता ÿितिøया
Óय³ त करताना ÿोÂसािहत होईल. (Questionnaire should be attractive,
beautiful and neat so that the respondents respon d expressing will be
encouraged )
१३) ÿÔ नाची उ°रे देताना उ°रदाÂयाचा गŌधळ होणार नाही िकंवा Âयास अथª लागणार
नाही असे ÿÔ न टाळावेत. उ°रे सोपी व सुरळीत व अÐप ÿमाणात िमळतील असे
ÿÔ न असावेत. (Answering the question will not confuse the respondent
or make sense No questions should be avoided. Questions should be
simple and easy to answer and short.)
२.६.३ ÿÔ नावलीचे फायदे / गुण (Merits of Questionnaire):
१) अÐपावधीत मािहती िमळते (In a short periodof time information is
obtained):
थोड्याशा कालावधीमÅये अनेक लोकांकडून मािहती गोळा करÁयाचे ÿÔ नावली हे एक
उ°म साधन आहे. एकाचवेळी अनेक लोकांना पोÖटादारे ÿÔ नावली पाठवून
उ°रदाÂयाकडून Âवåरत ÿितसाद िमळाÐयास अिधक मािहती अÐपावधीत गोळा करता
येते.
२) वेळ, पैसा व ®म यांची बचत होते (Save in time,money and labour) :
ÿÔ नावली ही अितशय कमी खिचªक पĦत आहे. मुलाखत व ÿायोिगक पĦतीत जशी
ÿिशि±त लोकांची गरज असते. तशी आवÔयकता येथे नसते. उ°रदाÂयाशी ÿÂय± जावून
भेटÁयाची आवÔयकता नसते. Âयामुळे ÿवास खचª होत नाही. Ìहणून ÿÔ नावलीमुळे वेळ,
®म व पैशाची बचत होते.
३) िवÖतृत मािहती संकिलत होते (Extensive inform ation is collected):
िवपणन संशोधनात िवÖतृत भौगोिलक ÿदेशातील लोकांची मािहती गोळा करावयाची
असÐयास ÿÔ नावली हे साधन महßवाचे असते. इतर संशोधना¸या पĦतीवर मोठ्या
ÿमाणात खचª कŁन ही मािहती िमळू शकत नाहीत. माý ÿÔ नावली टपाल संशोधन पĦतीने
पाठवून अिधक िवÖतृत मािहतीचे सहज संकलन केले जाते. टपालाĬारे दूरदूर¸या
उ°रदाÂयांशी संपकª साधून तÃये संकिलत करणे सुलभ व सोपे होते. munotes.in

Page 72

िवपणन संशोधन - I
72 ४) िवचारपूवªक उ°रे (thoughtful answers):
ÿÔ नावली ही उ°रदाÂयाकडे टपालाĬारे पाठिवली जाते. उ°रदाÂयां¸या सवडीनुसार,
वेळेनुसार िवचार कŁन ÿÔ नांची उ°रे īावयाची असÐयाने उ°रदाते िवचारपूवªक उ°रे
देतो. तसेच िनवेदक समोर नसÐयामुळे मुĉपणे Öवत:चे िवचार िलिहत असतो. Âयामुळे
ÿÂयेक ÿÔ नावर िवचार कŁन उ°रदाते उ°रे देवू शकतात. मुलाखतीमÅये Âवåरत उ°रे
īावयाची असÐयाने िवचार करÁयास वेळ नसतो. हा दोष ÿÔ नावलीमÅये नसतो.
५) वÖतूिनķ िवĴेषण (Objective ansysis):
ÿÔ नावलीतील ÿÔ न िवचारपूवªक ठरिवलेली असÐयामुळे याĬारे योµय व वÖतूिनķ, सÂय
मािहती िमळिवता येते. तसेच ÿÔ नावली पĦतीत संशोधक उपिÖथत नसÐयाने
उ°रदाÂयावर कोणाचेही दडपण नसते. पूवªúह मु³ त मािहती संकिलत होते. Âयामुळे
ÿÔ नावलीĬारे गोळा केलेली तÃयाचे वÖतूिनķ िवĴेषण करता येते.
६) उ°रदाÂयां¸या वेळेÿमाणे (as per respondents time):
उ°रदाÂयां¸या सवडीनुसार ÿÔ नावली भŁन पाठिवता येत असÐयामुळे उ°रदाÂयावर
दडपण नसते.
७) पुÆहा पुÆहा चाचणी (repetitive testing):
पुÆहा चाचणी घेÁयाची आवÔयकता नसते. कारण Öवत: उ°रदाÂयांनी ÿÔ नावलीतील
ÿÔ नांचा अËयास कłन ती िवचारपूवªक पूवªúहमुĉ मािहती िदलेली असÐयाने पुÆहा
तपासणी करÁयाची गरज नसते.
८) मÅयवतê िठकाणी िनयंýण (centralsed controlling):
मÅयवतê िठकाणी िनयंýण करणे श³ य होते. सवª ÿÔ नावली व उ°रे एकाच िठकाणी गोळा
केली जात असÐयाने िनयंýण ठेवणे सहज शकय होते. Âयामुळे वेळेची बचत होते.
९) सोपी व सोईÖकर (Simple and convenient):
लहान उīोग व मÅयम कंपÆयांना ही पĦत सोपी व सोईÖकर असते. जाÖत खचª येत
नाहीत.
१०) कुटुंबीक मािहती (Family information):
संपूणª घरातील मंडळीची सहज मािहती िमळते. ÿÔ नांची उ°रे देताना घरातील सवª
कुटुंबातील Óयĉì एकिýत िवचार कłन उ°रे देतात. Âयामुळे संपूणª कुटुंब संशोधनात
सहभागी होते. Âयां¸या ÿितिøया समजतात.
munotes.in

Page 73

संशोधन िनयोजन िवपणन संशोधन आराखडा - रचना
73 २.६.४ ÿÔ नावली¸या मयाªदा (Demerits of Questionnaire):
१) मयाªिदत उपयोग (limited useful) :
ÿijावली संशोधन पĦतीने फĉ सा±र लोकांकडून मािहती िमळिवता येते. िनर±र
लोकांकडील मािहती िमळत नाही. ही एक मयाªदा आहे.
२) िनवेदकांची िभÆनता (variation of researcher) :
ÿÔ नावली जरी सा±र लोकांकडून कŁन घेतली जात असली तरीसुĦा सवª सा±र
उ°रदातेची बौिĦक पातळी सारखी नसते. Âयामुळे ÿÔ नाचा चुकìचा अथª, चुकìची उ°रे,
अपूणª ÿÔ न राहÁयाची श³ य ता अिधक असते. साहिजक अशा मािहतीĬारे चुकìचे िनÕकषª
िनघÁयाची श³ य ता असते. काही सा±रलोक िदशाभुल करणारी उ°रे देतात.
३) ÿितसाद अÐप िमळतो (Low Response) :
ÿÔ नावली हे एक तंý असले तरी अनेक उ°रदाते वेळेमÅये ÿÔ नावली कŁन पाठिवत
नाहीत तर अनेकवेळा ÿÔ नावली अपूणª भŁन पाठिवतात Âयामुळे मािहती सÂय व अचूक
िमळत नाही. उ°रदाते ÿÔ नावली भŁन पाठिवÁयाकडे दुलª± करतात. संशोधकाने
पाठिवलेÐया ÿÔ नावलीपैकì सुमारे ५० ते ७० ट³के ÿÔ नावली वेळेमÅये भŁन येत नाही.
Âयामुळे नमुना िनवडीस अथª राहत नाही.
४) वÖतूिनķ मािहती अश³य (imposible information) :
उ°रदाÂयांची बौिĦत पातळी, िवचार करÁयाची कुवत, िभÆन असते. Âयामुळे वाÖतव व
सÂय मािहती संकिलत होत नाही. अनेक वेळा उ°रदाते नकाराÂमक व िटकाÂमक उ°रे
देत नाहीत िकंवा उ°रे दुसöया Óयĉìकडून न भŁन घेतली जातात. Öवत:चे मत िलिहले
जात नाहीत.
५) अÐप वाÖतववादी (less realistic) :
ÿÔ नावलीतील ÿÔ नांची उ°रे अनेकांना िवचाŁन व Öवतः¸या मनाने िलहीत असतो.
Âयामुळे मािहती वाÖतववादी नसते. Âयामुळे Öवत:¸या िवचारावर असलेÐया मतांचे ÿितिबंब
नसते. यामुळे मािहती उ°रे वÖतूिनķ नसतात. पुवªúहदुषीत असू शकतात.
६) उ°रदाÂयांची यादी (list of respondents) :
ÿÂयेक वेळेला उ°रदाÂयांची यादी तयार करावी लागते. कोणास ÿÔ नावली पाठिवली ,
कोणाकडून उ°रे आली नाहीत, अपूणª उ°रे देणारे Óय³ ती इ. यांची सतत यादी करावी
लागते. Âयामुळे वेळ व पैसा खचª होतो.
७) ÿijावलीतील चुका (Errors in questionnaire) :
जर ÿÔ नावलीमÅये चुका असतील िकंवा ÿÔ नांची भाषा योµय नसेल तर उ°रे िमळत नाही.
उ°रदाते ÿÔ नावली पाठिवÁयाची टाळाटाळ करतात. Âयामुळे ÿाथिमक मािहती िमळत
नाही. munotes.in

Page 74

िवपणन संशोधन - I
74 ८) वेळखाऊ (Time consuming) :
जेÓहा समÖया संबंधीची मािहती Âवåरत गोळा करावयाची असते. तेÓहा ÿÔ नावली पĦत
योµय ठरत नाही. पोÖटा¸या िदरंगाईमुळे अनेक वेळा मािहती वेळेवर िमळत नाही. Âयामुळे
Âवåरत तÃये संकलनाकरीता ही पĦत उपयोगी नाही.
९) मानवी हालचालीचा अËयास (Not Study of human movement) :
ÿÔ नावलीĬारे मानवी मनाचा हावभाव, भावना यांचा अËयास करता येत नाही. मानवी
हालचालीचा अËयास करावयाचा असÐयास ÿ Ô नावली योµय नाही.
१०) सखोल व पåरपूणª मािहती (Not fully and Complete information) :
जेÓहा एखाīा समÖयेबाबत सखोल व पåरपूणª मािहती उ°रदाÂयाकडून हवी असेल तेÓहा
ही पĦत योµय ठरत नाही.
२.७ ÿÔ नावलीचे ÿकार (TYPES OF QUESTIONNRIE) िवपणन संशोधनात ÿाथिमक मािहतीला महßवाचे Öथान आहे. ÿाथिमक तÃये गोळा
करणेसाठी ÿÔ नावली हे एक महßवाचे साधन आहे. ÿÔ नावली¸या साहाÍयाने गोळा केलेÐया
तÃयां¸या / मािहती आधारावर संशोधनाचे यशापयश व िनÕकषª अवलंबून असतात. Ìहणून
िवपणन संशोधनात ÿÔ नावलीस अंÂयत महßवाचे Öथान आहे. संशोधनास सुŁवात करणे
पूवê संशोधकाने ÿÔ नावली¸या िविवध ÿकारचा अËयास करणे आवÔयक ठरते. ÿÔ नावलीचे
िविवध ÿकार पडतात. ÿÔ ना वलीचे ÿकार सामाÆयपणे ÿÔ नरचना उ°रे, ÖवŁपावŁन
पाडले जातात. ते पुढील ÿमाणे.
अ) संरिचत ÿÔ नावली (Structured questionneies):
ही ÿÔ नावली अंÂयत योजनाबĦ तयार केली जाते. ÿÔ नांचा øम, ÖवŁप, ÿÔ न रचना व
Âयातील शÊदरचना अगोदरच िनिÔ च त केलेली असते. ÿÔ नाची पयाªयी उ°रे अगोदरच
तयार केलेली असतात.
“ºया ÿÔ नावलीतील ÿÔ नाचा øम, शÊदरचना, ÿÔ नाचे ÖवŁप व पयाªयी उ°रे अगोदरच
तयार केलेली असतात. Âयास संरिचत / पूवª आखणीची ÿÔ नावली असे Ìहणतात.”
संरिचत ÿÔ नावली मÅये ÿÔ नांची उ°रे होय / नाही ÖवŁपात िकंवा अित अÐप ÿमाणात
उ°रे या ÖवŁपाची असतात. Âयामुळे अशी ÿÔ नावली भŁन देÁयास वेळ लागत नाही.
उ°म ÿितसाद िमळतो. तÃयांचे िवĴेषण करता येते.
या ÿÔ नावलीचे पुढील उपÿकार पडतात:
१) खुली संरिचत ÿÔ नावली (Open Ended Question) :
ÿijावली¸या नावा ÿमाणे उ°रे खुली देता येतात. ÿÔ नाचे उ°र देÁयाचे ÖवांतÞय असते.
पयाªयी िकंवा होय / नाही या ÖवŁपाची उ°रे नसतात. उ°रदाता Öवत:ची ÖवतंÞय मते देवू munotes.in

Page 75

संशोधन िनयोजन िवपणन संशोधन आराखडा - रचना
75 शकतो. सशोधन िवषयाचे ÖवŁप कठीण असते िकंवा सवªच पैलू संबंधी मािहती गोळा
करावयाची असते. तेÓहा अशा ÿकारची मु³ त ÿÔ नावली योµय ठरते. परंतू मु³ त उ°रे
िमळत असÐयाने Âयां¸यात एक वा³यता नसते. Âयां¸या मÅये सुसंगतपणा िकंवा दोन
चलामÅये सहसंबंध लावता येत नाही. Âयामुळे संशोधनातील उिĥĶे ÖपĶ करता येत नाहीत
संशोधनातील गृिहते िसĦ करता येत नाहीत.
२) पयाªयी उ°रांचे ÿÔ न - बंिदÖत उ°रे (Alternative questions answer -
closed answer) :
या ÿÔ नावली मÅये ÿÔ न व उ°रे संरिचत असतात उ°रदाÂयास Âयां¸या मताÿमाणे उ°रे
देता येत नाहीत परंतु Âयास िदलेÐया पयाªयी पैकìच एका पयाªयांची िनवड करावी लागते.
यामÅये बहòपयाªयी उ°रे / िĬपयाªयी उ°रे, ®ेणी पĦत, माकªस् देणे अशी संरिचत ÿÔ न
असतात. अशा ÿÔ ना वलीमुळे तÃयांचे संकलन करणे व सारणीयन करणे, िवĴेषण करणे
अितशय सोपे जाते. वेळ व ®मांची बचत होते. दोन चला मधील सहसंबंध ÖपĶ करता येतो.
SPSS Ĭारे िवĴेषण - पृथ:करण करणे सोपे जाते. सÂय व योµय मािहती िमळते.
उदा.
अ) घराचे मालक:
१) Öवत:
२) पालक
३) नातेवाईक
४) या पैकì नाही
ब) िĬअथê ÿÔ न :
िववािहत / अिववािहत , ľी / पुŁष, होय / नाही, रोख / उधार इ.
क) िश±कांचे मुÐयाकंन:
१,२,३,४,५, ®ेणी.
ड) हॉटेलचा ÿकार:
१) अ ®ेणी
२) ब ®ेणी
३) क ®ेणी
खुले संरिचत ÿÔ न (Open structured questions):
या मÅये उ°रदाÂयास Öवत:चे मते मांडू शकतो. तो सिवÖतर उ°रे िलहó देऊ शकतो. munotes.in

Page 76

िवपणन संशोधन - I
76 उदा:
१. भारतीय परकìय धोरणाबाबत आपले मत सांगा. -
२. åरन साबण आपणा स का आवडतो ते सागा. - - - -
३) पाझरत जाणारे ÿÔ न (Filtred questions) :
या ÿÔ नावलीमÅये एका ÿÔ नात अनेक उपÿÔ न िवचारलेले असतात. उ°रदाÂयाला या
मु´य ÿÔ नाचे उ°र देÁयासाठी सवª उप ÿÔ नांची उ°रे दयावी लागतात. यामÅये ÿथम
मु´य ÿÔ नाचे उ°र सकाराÂमक िकंवा होकाराÂमक असेल तर उप ÿÔ नाची उ°रे
सकाराÂमक / होकाराÂमकच दयावी लागतात.
उदा.
१) आपÐयाकडे मोबाईल आहे का?
अ) कोणÂया कंपनीचा?
ब) Âयांची िकंमत िकती ?
येथे ÿथम ÿÔ नाचे उ°र होय असÐयास पुढील उपÿÔ नांची उ°रे दयावी लागतात. पण
ÿथम ÿÔ नाचे उ°र नाही असÐयास उप ÿÔ नांची उ°रे पाझरत जातात. िकंवा दयावी
लागत नाहीत. Ìहणून Âयांना चाळणी ÿÔ न असेही Ìहणता येईल.
४) नेतृÂवाचे ÿij (Leading questions):
या ÿÔ नावलीमÅये ÿÔ नांची उ°रे पूवª िनधाªरीत असतात. उ°रदाÂयाने कोणते उ°र दयावे
हे ÿÔ न कताª अगोदरच िनिÔ चत करीत असतो. Âयामुळे या ÿÔ नांची उ°रे सामाÆयपणे होय /
नाही ÖवŁपांचे असतात.
उदा. कसोटी मॅचपे±ा २०-२० मॅच सोपी असते.
५) सूचक / खोचक ÿijावली (Loaded questions):
या ÿÔ नावलीमÅये ÿÔ न कशासाठी िवचारले आहेत हे ÿÂय± वरवर दशªिवलेले नसते. तर
उ°रदाÂयाला सूचक ÿÔ न िवचारले जातात. या ÿÔ नावलीमÅये ÿÔ नां¸या उ°रामÅये काही
ÿÔ न लपलेले व खोचलेले असतात. Âयामुळे उ°रदाÂयास िवचारपूवªक उ°रे दयावी
लागतात.
उदा. आपण åरन साबण का वापरणे बंद करीत आहेत ? येथे उ°रदाता åरन साबण वापरतो
हे गृहीत धरलेले आहे.
६) दुहेरी अथाªचे ÿij (Double Barreled questions) :
ही ÿÔ नावली अशा ÿकारे रिचत केलेली असते कì ÿÔ नाचे उ°रे दुहेरी ÖवŁपातील
असतील. जेÓहा िĬअथª िकंवा दोन समान उ°रे िमळतील अशी ÿÔ नांची रचना असते. munotes.in

Page 77

संशोधन िनयोजन िवपणन संशोधन आराखडा - रचना
77 Âयास दुहेरी अथाªचे ÿÔ न असे Ìहणतात या ÿÔ न रचनेमÅये दोन चलाचा सहसंबंध ÖपĶ
केला जातो.
उदा. िश±कांनी चांगले िशकिवले तर िवīाथêंना चांगले / अिधक माकªस िमळतात.
का ? - - -
येथे चांगले िशकिवणे व अिधक माकªस Ļा दोन चलाचा सहसंबंध ÖपĶ केला जातो. Âयामुळे
संशोधकास सÂय व अचूक तÃये गोळा करता येतात.
७) पुवªúहयुĉ ÿij (Biased question):
या ÿÔ नावलीमÅये उ°रदाता व ÿÔ नक°ाª या मÅये पूवªúह असतो. असे ÿÔ न िवचारले
जातात कì ÿÔ नक°ाªस Âयाच उ°राची अपे±ा असते. Ìहणजे ÿÔ नकÂया«¸या मनातील
उ°रे उ°रदाÂयांने दयावी अशी अपे±ा केलेली असते.
उदा. सॅमसंग मोबाईल सोनी पे±ा जाÖत ÿिसĦ आहे ? येथे सॅमसंग मोबाईल¸या बाजूने
उ°राची अपे±ा असते.
या ÿÔ नावलीमÅये ÿÔ नाची रचना पुवªúह दूषीत असते िकंवा ÿÔ नकÂया«¸या मनात भलतीच
गोĶी भरिवलेली असते िक ºयामुळे उ°रदाÂयाने Âयां¸या मनासारखे उ°रे दयावी.
काहीवेळा उ°रदाता िनवड करतांना चुकÐयास संशोधनास योµय मािहती व तÃये उपलÊध
होत नाहीत.
ब) अंरिचत ÿijावली (Unstructured Questionnaire) :
िवपणन समÖया िवषयी काही महßवाचे ÿÔ न तयार कŁन खुÐया बाजारपेठेतून लोकांची
मते, ÿितिøया, दुĶीकोन समजावून घेÁयासाठी अशी अंरिचत ÿÔ नावली तयार केली जाते.
ही ÿÔ नावली अितशय लविचक असते. उ°रदाÂयानुसार ÿÔ न तयार केले जातात. Âयामुळे
पूवª िनधाªरीत ÿÔ न नसतात. लोकांचे Öवतंý मत घेता येते. आवडी - िनवडीबाबत मािहती
संकलीत करता येते. ÿÂयेक उ°रदाÂयाची मािहती वेगवेगळी असते एक िजनसीपणा
नसतो. Âयामुळे तुलना करता येत नाही. संशोधन पूणª होत नाही.
२.७.१. ÿijावली ची पूवª - चाचणी (Pre - Testing of questionnaires):
िवपणन संशोधनात ÿाथिमक तÃये गोळा करÁयासाठी ÿÔ नावलीचा मोठया ÿमाणावर वापर
केला जातो. Ìहणून ÿÔ नावली अचूक व िन:प±पातीपणे तयार केलेली असावी लागते. ती
अचूक आहे, िकंवा नाही हे पाहÁयासाठी ÿÔ नावलीची पूवª चाचणी होणे आवÔयक असते.
ÿÔ नावलीची पूवª चाचणी Ìहणजे संशोधन कÂयाªने तयार केलेÐया ÿÔ नावलीची मोठया
ÿभागामÅये ÿÂय± वापरÁयापूवê काही मयाªिदत भागात िकंवा अंतगªत लोकांकडून ती भŁन
घेणे व अपे±ीत उ°रे िमळतात िकंवा नाही यांची चाचणी घेणे होय. या चाचणीमुळे
ÿÔ नावली¸या ÿÂय± वापरा¸या वेळेस येणाöया अनपेि±त अडचणी ÿÔ नाचा øम,
प±पातीपणा, पूवªúह दूिषतपणा, संिदµधता टाळून ÿÔ नावली ÖपĶ व िनदōष तयार करता
येते. ÿÔ नावलीतील ÿÔ न रचना, øम, शÊद योजना, ÿÔ नांचे ÿकार, आिण संभाÓय उ°रे munotes.in

Page 78

िवपणन संशोधन - I
78 यांची कÐपना येते. पूवª - चाचणीनंतर ÿÔ नावली मÅये योµय तो बदल कŁन अचूक िनदōष
ÿÔ नावली संशोधना करीता तयार करता येते.
पूवª चाचणी पĦत ही एक लहान ÿमाणातील सव¥ असतो. Âयाकरीता मु´य एककामधून ५
ते १० % लोकांना ही ÿÔ नावली िदली जाते. व Âयां¸या ÿितसादानुसार ÿÔ नावलीमÅये
बदल केला जातो
२.७.२ पूवª - चाचणीचे फायदे (Advantages of pre teasing) :
१) संिदµध ÿÔ न, पूवªúह दुिषत ÿÔ न िकंवा नको असलेले ÿÔ न शोधता येतात िकंवा
Âयां¸यामÅये बदल करता येतो.
२) ÿÔ नाची रचना, Óयाकरण, लेखनातील चूका, ÿकार, पुनªरावृ°ी इ. ÿÔ न शोधता
येतात.
३) एककां¸या दुĶीकोनातील ÿÔ न शोधता येतात.
४) ÿÔ नावली मधील पूवªúह दुिषतपणा दुर करता येतो.
५) उ°रदाÂयांना ÿÔ नांचा अथª समान लागेल अशी ÿÔ नरचना तयार करता येते.
६) उ°रदाÂयांना अिभÿेåरत करणारे ÿÔ न ठेवता येतात.
७) ÿÔ नांचा øम योµय आहे िकंवा नाही हे शोधता येते.
८) भिवÕयकालीन संशोधनाची तÃये गोळा करणेसाठी मागªदशªक, आधारभूत आदशª
ÿÔ नावली तयार करता येते.
९) पूवª - चाचणीमुळे संशोधकास Öवत:¸या चूका, दोष, उिणवा शोधता येतात.
१०) पूवª चाचणीमुळे संशोधनांची िदशा िनिÔ चत करता येते व उजळणी कŁन अंितम
ÿÔ नावली तयार करता येते.
२.८ पडताळणी सूची (CHECK LISTS) िवपणन संशोधनात ÿÔ नावलीचे महßवाचे Öथान आहे, Âयामुळे सशोधनकÂयाªस ÿाथिमक
तÃये गोळा करणे साठी िनदōष अचूक सÂय, ÖपĶ आदशª ÿÔ नावली गरज भासते. याकरीता
पडताळणी सूची Ìहणजे ÿÔ नांची अशी एक यादी कì ºयामुळे ÿÔ नावलीस अंितम Łप
देणेकरीता ते ÿÔ न िवचारात घेतले जातात. पडताळणी सूचीस ÿÔ नावली तपासणीची यादी
असेही Ìहणतात.
आदशª ÿÔ नावली तयार ÿÔ ना वलीची पूवª - चाचणी, पुनªरचना,पुनª आखणी इ करणे महßवाचे
असते. Âया करीता ÿÔ नावलीची सÂयता िनदōषपणा , िनŁपयोगी ÿÔ न टाळता येतात. munotes.in

Page 79

संशोधन िनयोजन िवपणन संशोधन आराखडा - रचना
79 पडताळणी सूचीमÅये पुढील ÿijांचा समावेश असतो:
१) संशोधन अËयासाची उिĥĶे
२) ÿÔ नावलीतील महßवाचे ÿÔ न
३) ÿÔ नाचा øम
४) ÿÔ नाची रचना व शÊद रचना
५) ÿÔ नातील पूवªúह दूिषतपणा
६) ÿÔ नातील Óयाकरण
७) उ°रदाÂयांना िदलेÐया सूचनातील ÖपĶपणा
८) ÿÔ नांची सवª दुĶीने आकषªकता, पåरपूणªता, ÖपĶता िदसून येते का ?
९) ÿÔ नावलीतील ÿÔ न साधे, सोपे, सरळ व िवषय संबंधीत आहे का?
१०) ÿÔ नातील पुनªरावृ°ी िĬअथाªपणा टाळलेला आहे का ?
अशा ÿकारे पडताळणी सूचीचा उपयोग कŁन ÿÔ नावलीची पूवª चाचणी घेवून ÿÔ नावली
िनदōष तयार केली जाते.
२.९ नमुने (SAMPLING) िवपणन संशोधनाकåरता तÃय संकलन करीत असताना अÅययन ±ेýातील सवªच
Óयĉéकडून मािहती िमळवणे अश³य असते, Âयाकåरता अÅययनातील िनवडलेÐया
सामúीतून लहान ÿितिनिधक गटांची िनवड करावी लागते.अशा िनवडलेÐया ÿितिनधé¸या
Âया समूहास “नमुना” असे Ìहणतात. िनवडलेला नमुना हा एकूण लोकसं´या¸या सामúाचा
ÿितिनिधÂव करणारा असतो. याबाबत ÿाÅयापक गुड अँड हॅक असे Ìहणतात,
“समú िवĵातून लहान ÿमाणात िनवडलेÐया ÿितिनधी गट Ìहणजे नमुना होय”
२.९.१ नमुना िनवडी¸या महßवा¸या सं²ा (Terms in Sampling) :
नमुना िनवडीतील महßवा¸या सं²ा पुढीलÿमाणे ÖपĶ करता येतील. १) ‘समú’ िकंवा ‘िवĵ’ २) समú चाचणी िकंवा िवĵचाचणी महßवा¸या सं²ा ३) नमुना ४) नमुना घटक ५) िवचलन / नमुना चूक ६) नमुना चौकट munotes.in

Page 80

िवपणन संशोधन - I
80 १) ‘समú’ िकंवा ‘िवĵ’ (Population / Universe):
िविशĶ अÅययनात काही िनिIJत वैिशĶ्ये असणाöया ºया सवª वÖतू, Óयĉì, घटना व
ÿितिøया तÂवतः समािवĶ Óहावयास हÓय , अशा समĶीचेच सं´याशाľीय नाव ‘िवĵ’
(Universe) िकंवा ‘समú’ (Population) असे आहे.
उदा. मुंबई शहरातील महािवīालयां¸या िवīाÃया«कडून सहिश±णाबाबत मत जाणून
¶यायचे हे आपÐया संशोधनाचे उिĥĶ असेल तर Ļा अÅययनाचे ‘िवĵ’ वा ‘समú’ मुंबई
शहरातील सवª महािवīालयातील वेगवेगÑया वगाªतील सवª िवīाथê (मुले व मुली) हे
राहील.
२) समú चाचणी िकंवा िवĵचाचणी (Census) :
िवĵातील एका घटकास िकंवा सदÖयास Óयķी िकंवा एकक (element) असे Ìहणतात.
‘समúचाचणी’ (census) Ìहणजे समúातील संपुणª एककाची पाहणी िकंवा अËयास होय.
समú चाचणी ही ³विचतच केली जाते. भारत सरकारकडून दर दहा वषा«नी जनगणना केली
जाते व Âयातून खूप महßवाची मािहती िमळते.
३) नमुना (Sample) :
जेÓहा िवĵाबाबत िकंवा समúाबाबत काही मािहती ÿाĮ कłन घेÁया¸या िकंवा िनÕकषª
काढÁया¸या उĥेशाने Âयातील काही एकक अËयास िकंवा पाहणीकåरता िनवडÁयात येतात,
तेÓहा िनवडलेÐया एकका¸या समुहास नमुना (Sample) असे Ìहणतात.
४) नमुना घटक (Sample Unit):
समú िवĵातून संशोधनाकåरता ºया घटकांची िकंवा एककांची अÅययनाकåरता िनवड केली
जाते, Âयास ‘नमुना घटक’ (Sample Unit) असे Ìहणतात.
५) िवचलन / नमुना चूक (Sam pling Error):
संशोधनकताª नमुÆयावłन काढलेÐया िनÕकषाªमÅये व समúा¸या अपेि±त िनÕकषाªमÅये
ºया कमाल मयाªदेपय«त अंतर वा फरक माÆय करÁयाची तयारी दाखिवतो Âयास िवचलन
माÆयतेची मयाªदा असे Ìहणतात.
६) नमुना चौकट (Sampling Frame) :
नमुना चौकट Ìहणजे सभासदांची नŌदवही, िकंवा अनुøमिणका िकंवा लोकसं´येचे इतर
दÖतऐवज होय.
२.९.२ नमुना िनवडीची वैिशĶ्ये (Features of sampling):
१) ÿितिनिधÂव (Representative) :
नमुना िनवडीचे हे एक ÿमुख वैिशĶ्ये आहे ºया समूहाचा अËयास करावयाचा आहे Âया
समुहातून काही ÿितिनिधÂव घटक िनवडून नमुना हा सवªसमावेशक असला पािहजे. munotes.in

Page 81

संशोधन िनयोजन िवपणन संशोधन आराखडा - रचना
81 २) पयाªĮता (Optimum) :
नमुना िनवड करीत असताना िविशĶ समूह गटाचे ÿितिनिधÂव िनवडलेले घटक पुरेसे
पणाने करतात कì नाहीत हे पाहणे महßवाचे असते सवª ÿकार¸या घटकांचा समावेश Âयात
असतो.
३) मयाªिदतता (Limitation):
नमुना िनवडीचे पुरेसे घटक व अÅययन±ेý समािवĶ असते. पण नमुÆयाचे आकारमान
मयाªिदत ठेवले जाते.
४) िकफायतशीरपणा (Cost saving):
नमुना िनवडीमुळे वेळ, पैसा, व ®म यांची बचत होऊन संशोधनाची उिĥĶे कमी खचाªत व
िकफायतपणे साÅय करता येतात.
५) उपयुĉता (usefulness) :
नमुना िनवडणे ही संशोधन ÿिøयेतील महßवाची पायरी असून ÂयाĬारे संबंिधत िवषयाची
अिधक मािहती गोळा करता येते.
२.९.3 नमुना िनवडीचे फायदे (Advantages of Sampling) :
१) खचाªत व वेळेत बचत (saving in time and cost):
नमुना िनवड पĦतीने संपूणª समú¸या गुणवैिशĶ्यांचा अंदाज कमी वेळेत घेता येतो.
अितशय कमी खचाªत समú यां¸या ÿितिनिधत गटांची िनवड कłन सÂय संकलन करता
येते.
२) खाýीशीर मािहतीचे संकलन (Correct Co llected information and data):
जेÓहा िनवडलेला नमुना छोटा असतो तेÓहा नमुÆयातील ÿÂयेक एककाकडे जाÖत ल± देता
येते व िमळालेÐया उ°रांची अचूकता ही तपासून पाहता येते.
३) शाľीय आधार (Scientific Basis) :
समúातील सवªच अिभÓयĉ Öवłपाचे संकलन करणे अश³य असÐयाने ÿितिनिधक
ÖवłपामÅये िनवडलेÐया नमुनांचे िनÕकषª हे शाľीय मानले जाते.
४) पåरणामकारकता देखरेख व िनरी±ण (effective controlling and
inspection) :
नमुना िनवडीमुळे उ°रदाÂयांची सं´या मयाªिदत करता येते Âयामुळे तÃय संकलना¸या
कायाªवर पåरणामकारक देखरेख ठेवता येते. िनयंýण करता येते व संशोधनकायाªचा दजाª
उंचावतो.
नमुना िनवड पĦतीत काही मयाªदाही आहेत, Âयांचे िववेचन खालील ÿमाणे करता येईल. munotes.in

Page 82

िवपणन संशोधन - I
82 २.९.४ नमुना िनवडी¸या मयाªदा (Limitation of sampling):
१) िनÕकषª चुकÁयाची श³यता (possibility of wrong conclusion and
recommendations) :
नमुना िनवडीचे कायª अÂयंत काळजीपूवªक करावे लागते, तसे न झाले तर नमुना
अÅययनावłन काढलेले िनÕकषª चुकìचे िदशाभूल करणारे ठरÁयाची श³यता अिधक
असते.
२) अिवĵसाहª िनÕकषª (Unconvincing Conclusions) :
समúात िकंिचतच आढळणारे एखादे ल±ण आपणास मोजावयाचे असेल तर Âया
ल±णाबाबत सांि´यकìय ŀĶ्या िवĵसनीय मािहती िमळवÁयासाठी समúातून िनवडÁयात
आलेला नमुना मोठा असणे आवÔयक असतो.नमुने छोटे असÐयास िकंवा लहान
असÐयास िमळालेली मािहती टोटक अपूणª अिवĵसाहª िनÕकषª िनघतात.
३) नमुना िनवडीत अडचणी (Difficulties i n sample selection) :
समúातून योµय ÿितिनिधÂव असलेÐया नमुÆयांची िनवड करणे ही एक कठीण ÿिøया
आहेत ÿÂयेक गटात योµय ÿमाणात नमुÆयात Öथान न िमळाÐयास संशोधनाचे िनÕकषª
अवाÖतव ठरतात.
४) ि³लĶ व जिटल Öवłप (Complicated and complex form) :
संशोधन कायाªत नमुना िनवडीचे कायª हे ि³लĶ Öवłपाचे असÐयाने संशोधनाचे िनÕकषª
चुकÁयाची श³यता िनमाªण होते. Âयाकåरता समúातील िविवध ल±णांचा या नमुÆयां¸या
वैिशĶ्यांचा अंतभाªव करणे आवÔयक ठरते.
२.९.५ चांगÐया नमुना िनवडीचे आवÔयक गुण:
सामािजक संशोधनाचा एक अिवभाºय भाग Ìहणूनच नमुना िनवडीचा नमुना चाचणीचा
उÐलेख केला जातो. या तंýातील महßवाची बाब Ìहणजे नमुना िनवडायचा कसा?
Âयाकåरता या अÅययन ±ेýाचा अËयास केला जाणार आहे, तेथील नमुना िनवडताना तो
खालील गुणांनी युĉ असावा लागतो.
१) ÿितिनिधÂव (Representation) :
नमुना िनवडताना तो समú यां¸या ÿितिनधी Ìहणून िवचारात घेतला जातो. Âयामुळे तेथील
सवª ÿकार¸या लोकसं´येतून तो ÿितिनिधक ÖवłपामÅये करणारा असला पािहजे.
२) नमुÆयांचे आकारमान (Size of samples) :
नमुÆयाचा आकार हा तेथील एकूण समú लोकसं´येवर आधाåरत असतो. सवª ÿकार¸या
घटकांचे ÿितिनिधत ÿितिनिधÂव पुरेशा ÿमाणात नमुÆयाĬारे आपÐया संशोधनात
अËयासात असायला पािहजे. munotes.in

Page 83

संशोधन िनयोजन िवपणन संशोधन आराखडा - रचना
83 ३) Åयेयांनुसार (By goals and objectives) :
संशोधकाने िनवडलेला नमुना हा संशोधकाचे ÿij व उिĥĶे पूणª करणारा असावा. Âयामुळे
नमुÆयामुळे िमळणारी मािहती संबंिधत िवĵ सहाÍय व संशोधन ÿijांशी िनगिडत िमळेल
याची द±ता ¶यावी लागते.
४) अËयास िवषयी (releted to research subject) :
संबंिधत नमुÆयाĬारे िनवडलेली तÃय ही एकूण लोकसं´येतील संबंिधत व अËयासाशी
िनगिडत असावीत.
५) पूवªúह दूिषत नसावी (prejudice should not be contaminated) :
नमुÆयाĬारे िमळवलेली तÃये ही पूवªúह दूिषत नसावी Âयामुळे गोळा केलेली तÃये मािहती
उ°र देताना बेरीज कłन संशोधन िवषयाचे महßव ÖपĶपणे सांगावे लागते.
थोड³यात नमुÆयावर आधाåरत तÃयेही संशोधना¸या िनÕकषाªवर पåरणाम करणारी
असÐयाने वरील सवª गुण Âयां¸यामÅये समािवĶ असावेत.
नमुÆयांमÅये राºय, शहरे, गाव, खेडी या सवा«चा अंतभाªव कłन सवª Öतरातील Óयĉì ľी /
पुŁष व ®ीमंत/ गरीब येतील यांची द±ता ¶यावी.
नमुना िनवड करताना ÿिशि±त कमªचारी असÐयास अिधक अचूक मािहती िमळते Ìहणून
कमªचारी िनवड, ÿिश±ण, मानधन, वेळ आिण पैसा यावर सुĦा संशोधकाने नमुना िनवड
करताना ल± īावे लागते.
२.१० नमुना िनवडीचे ÿकार (TYPES OF SAMPLING ) नमुना िनवडीकåरता िनरिनराÑया पĦती उपलÊध आहेत. िवपणन संशोधनाचे यश हे
अËयासकÂया«ने िनवडलेÐया नमुÆयावर आधाåरत असते. खालील आकृतीवŁन नमुना
िनवडीचे ÿकार ÖपĶ होतील.
munotes.in

Page 84

िवपणन संशोधन - I
84 अ) संभाÓयता नमुना िनवड (Probability Sampling) :
आधुिनक नमुना िनवड िसĦांतात संभाÓयता नमुना िनवड व गैरसंभाÓयता नमुना िनवड Ļा
दोन पĦती आहेत. संभाÓयता िनवड पĦतीमÅये िनवडलेÐया नमुÆयात सामúीतील ÿÂयेक
तßवाची, वैिशĶ्याची िकंवा घटकाची नमुÆयात समावेश होÁयाची संभाÓयता काय आहे हे
अËयासक सांगू शकतो. यामुळे चुकांची श³ यता िकती असेल या बĥल अंदाज बांधता येतो.
गैरसंभाÓयता नमुना िनवड पĦतीत सामúीतील ÿÂयेक एककाची नमुÆयात समािवĶ
होÁयाची संभाÓयता काय असेल याबĥल िनिIJत अंदाज बांधता येत नाही. यामुळे
िनवडलेÐया नमुÆयात चुकांची ÓयाĮी िकती असेल याचा काहीच अंदाज करता येत नाही.
संभाÓयता नमुना िनवडी¸या काही मु´य ÿकारांचा आपण आता िवचार कŁया.
अ. (१) सरल याīि¸छक नमुना िनवड (Simple Random Sampling):
हा ÿकार एका ŀĶीने िवचार करता सवª शाľीय नमुना िनवडीमधील एक मूलभूत सूý
मानता येईल. या पĦतीत सामúीतील ÿÂयेक एककास िमळणारी िनवड संधी समान असते.
तसेच सामúीतील अपेि±त आकारां¸या गटांची िनवड करतांना एककां¸या जोडीची िनवड
सरल याīि¸छक पĦतीने करावयाची आहे. समजा अ, ब, क, ड, ई, फ हे सहा एकक
आहेत. Ļा एककां¸या अब, अक, अड, अई, अफ, बक, बड, बई, बफ, कड, कई, कफ,
डई, डफ अशा पंधरा संभाÓय जोड्या होतील. वरील ÿÂयेक जोडी एकसार´या कायदा¸या
तुकड्यावर िलहायची. हे सवª तुकडे एका टोपलीत टाकून एकमेकांत िमसळून टाकायचे.
नंतर एका Óयĉì¸या डोÑयावर पĘी बांधून Âयास टोपलीतील कोणताही एक तुकडा
उचलावयास सांगायचे. अशा रीतीने ÿÂयेक तुकड्यास िनवडले जाÁयाची सारखी संधी
िमळते. अशा पĦतीने एककां¸या जोडéची िनवड होते. िजला सरल याīाि¸छक नमुना
िनवड असे Ìहणतात. तÂवत: कोणÂयाही आकारा¸या सामúीतून या पĦतीने नमुना िनवडणे
श³ य असले तरी ÿÂय±ात हे कायª अÂयंत अवघड आहे. कारण सामúीतील सवª एककां¸या
संभाÓय जोड्या लावÁयाचे काम अश³य असते.
अ. (२) Öतåरय याīि¸छक नमुना िनवड (Stratified Random Sampling):
या पĦतीमÅये समú घटक वेगवेगÑया Öतरात िवभागले जातात. हे Öतर कोणÂयाही एका
ल±णा¸या िकंवा वैिशĶ्यां¸या आधारे पाडले जातात. उदा. शै±िणक पातळी काही वेळेस
एकापे±ा अनेक ल±णां¸या संयु³ त वैिशĶ्यां¸या आधारे Öतर पाडले जाऊ शकतात. जसे
१) २१ वषाªवरील पुŁष, २) २१ वषाªवरील िľया, ३) २१ वषाªखालील पुŁष, ४) २१
वषाªखालील िľया सामúी¸या ÿÂयेक Öतरातून एक सरल याĥि¸छक नमुना घेÁयात येतो.
हे सवª उपनमुने एकिýत केले असता जो नमुना बनतो Âयाला Öतåरय याĥि¸छक नमुना
िनवड Ìहणतात. सामúीचे Öतर पाडÐयामुळे नमुÆयांची ÿाितिनिधकता व पåरणामकारकता
अिधक वाढते.
अ. (३) एकक पुंज नमुना िनवड (Cluster Sampling):
िवशाल ÿदेशात िवखुरलेÐया मोठ्या लोकसं´येतून सरल िकंवा Öतåरय याĥि¸छक पĦतीने
नमुना िनवडणे कठीण असते. या दोÆही पĦतीने िनवडÁयात आलेÐया नमुÆयातील एकक munotes.in

Page 85

संशोधन िनयोजन िवपणन संशोधन आराखडा - रचना
85 दूरवर पसरले असÁयाची श³ यता असते. Âयामुळे Âयां¸या मुलाखतीĬारा मािहती
िमळिवÁयासाठी दूरवर ÿवास करÁयात वेळ व पैसा यांचा अपÓयय होतो. तसेच दूरवर
पसरलेÐया उ°रदाÂयांना िनरिनराÑया मुलाखतकारांनी िवचारलेÐया ÿÔ नात व
उ°रदाÂयां¸या नŌदीत सारखेपणा राहत नाही. यामुळे Óयापक ÿमाणात केÐया जाणाöया
सव¥±णात एकक-पुंज नमुना िनवड पĦतीचा वापर केला जातो. Ļा पĦतीत ÿथम
सामúीतून िवशाल ÖवŁपाचे गट तयार केले जातात. हे गट भौगोिलक िकंवा सामािजक
घटकां¸या आधारे पाडले ले जातात. या मोठ्या गटातून सरल िकंवा Öतरीय याददि¸छक
पĦतीने नमुना िनवडÁयात येतो. अशा ÿकारे िनवडलेÐया नमुÆयास एकक-पुंज नमुना
िनवड Ìहणतात.
अ. (४) बहòÓयविÖथय नमुना िनवड (Multi -Phase Sampling):
िनवडलेÐया नमुÆयाकडून मािहती िमळिवÁया¸या पĦतीमुळे या पĦतीस बहòÓयविÖथय
नमुना िनवड हे नाव िदले गेले आहे. काही वेळा िनवडलेÐया नमुÆयातील काही एककांकडून
अिधक ÿÔ न िवचाŁन िवÖतारपूवªक मािहती िवचारणे व बाकìची मािहती पूणª नमुÆयातच
गोळा करणे सोयीÖकर ठरते. अशारीतीने या पĦतीत एककाकडून आवÔयक असणारी
अिधक मािहती गोळा करता येते. बहòÓयविÖथय नमुना िनवडीचा ÿमुख फायदा Ìहणजे सवª
एककांकडून िमळिवलेली मािहती नमुÆयातील उपिवभागा¸या काही ल±णांशी पडताळून
पाहता येते व नमुÆयाचा ÿितिनिधकपणा पडताळता येतो.
(ब) गैरसंभाÓयता नमुना िनवड (Non-Probability Sampling):
संभाÓयता नमुना िनवडी¸या उलट गैर संभाÓयता नमुना िनवड योजनेचे वैिशĶ्य असे कì,
नमुना िनवडीत समúातील ÿÂयेक एककाची नमुÆयात समािवĶ होÁयाची संभाÓयता काय
असेल याचा काहीच अंदाज बांधता येत नाही. गैर संभाÓयता ÿकारात नमुÆयाबाबत
िवĵासपातळी काय राहील याबाबत सुĦा आपणांस काहीच सांगता येणे श³ य नसते.
Ļा पĦतीतील काही मु´य पĦती खालीलÿमाणे आहेत:
ब. (१) सोयीÖकर नमुना िनवड (Conven ient Sampling) :
Ļा पĦतीमÅये संशोधक आपÐया सोयीÿमाणे सामúीची िनवड करतो. Âयातील कोणते
घटक िनवडायचे हे तोच ठरिवतो. जी तÃये उपलÊध असतात व तÃय संकलनाची पĦत
वापरायची असते Âया अनुषंगाने संशोधक घटकांची िनवड करीत असतो. थोड³यात,
एककाची िनवड करताना कोणतेही िनयोजन, ÿमाण िकंवा शाľीय आधार नसतो.
अËयासक Öवत:ची सोय हाच एक िनकष मानीत असतो. जेÓहा अËयास ±ेý िनिÔ चत नसते
व घटक कोणते िनवडावेत याबĥल कोणतेही शाľीय िनकष लावता येत नाही, तेÓहा
सोयीÖकर नमुना िनवड पĦतीचा िवचार केला जातो.
ब. (२) कोटा नमुना िनवड (Quota Sampling) :
Ļा नमुना िनवड ÿकारात सामúीतील िविवध घटकांना योµय ÿितिनिधÂव िमळेल याची
द±ता घेतली जाते. Âयामुळे सामúीत ºया ÿमाणात िविवध घटक असतात, Âयाच ÿमाणात munotes.in

Page 86

िवपणन संशोधन - I
86 घटकांची िनवड केली जाते. या पĦतीत िविशĶ ÿमाणात ÿÂयेक घटकास ÿितिनिधÂव
िदÐयाने Âयास कोटा नमुना िनवड असे Ìहणतात.
ब. (३) सÿयोजन नमुना िनवड (Purposive Sampling):
संशोधन उिĥĶानुŁप योµय तो नमुना िनवडÁयासाठी संशोधनकताª ºया एककाची िनवड
करणार आहे, ते एकक योµय िवचारपूवªक योजने¸या साहाÍयाने ठरिवतो. अÅययन ŀĶ्या
संशोधन कायाªस महßवा¸या वाटणाöया सामúीतून वैिशĶ्यपूणª एककांची िनवड करणे हेच
या पĦतीचे मूलभूत अंग आहे.
२.११ फरक खुले ÿÔ न व बंिदÖत ÿÔ न यातील फरक खुले ÿÔ न (Open Ended Question) बंिदÖत ÿÔ न (Closed Ended Question) १) ÿÔ नावली ही रिचत असते तर उ°रे अरिचत असतात. ÿÔ नावली व उ°रे दोÆही िनधाªåरत / रिचत असतात. २) उ°रदाÂयास ÿÔ नांची उ°रे Âयां¸या मताÿमाणे / शÊदामÅये देता येतात. उ°रदाÂयास िदलेÐया पयाªयापैकì एका पयाªयांची िनवड करावी लागते. ३) उ°रे िलहीÁयास कठीण व अवघड असते. उ°र देणे सोपे असते. पयाªयाची िनवड असते. ४) तÃयांचे संकलन करणे, सारणीयन करणे व ÿिøया करणे अवघड असते. सारणीयन व ÿिøया करणे सोपे असते. Âवरीत व योµय पĦतीने ÿिøया करता येते. ५) ही पĦत वेळ खाऊ व खिचªक पĦत आहे. वेळेची बचत होते, सवª तÃये िवचारात घेता येणे श³ य होते. अÐप खिचªक पĦत आहेत. ६) सवª उ°रे एक सारखी नसतात. ÿÂयेक उ°रदाता एक एकक असतो. सवª उ°रदाÂये समान एकक असतात. उ°रांचे ÿमाणीकरण करता येते. ७) सामाÆय व िवÖतृत मािहती िमळवÁयासाठी ही ÿÔ नावली योµय असते. ÿितøìया व ÿेरणा जाणून घेणे करीता ही ÿÔ नावली योµय असते.
२.१२ सारांश  संशोधन ही पĦतशीर, िनयोजनबĦ अशी शाąीय संरचना आहे. संशोधन ÿिøयेमÅये
िनÕकषª शोधÁयासाठी एक संरचना तयार केली जाते ितला आराखडा असे Ìहणतात.
संशोधन रचना हा संशोधनाचा पाया असून ÂयाĬारे संशोधनास लागणारी मािहती,
मागª,कायªपĦती, ÿÔ नावली, नमुना िनवड, वेळ, खचª, इÂयादी गोĶीची आखणी
अगोदर िनिÔ च त केली जाते. जेÓहा एखाīा संशोधन कायाªचा उĥेश कोणÂयातरी munotes.in

Page 87

संशोधन िनयोजन िवपणन संशोधन आराखडा - रचना
87 सामािजक, िवपणन िवषयक घटनेमÅये अंतभूªत असणाöया कारणांचा शोध घेणे हा
असतो. तेÓहा अशा संशोधनासाठी तयार केÐया जाणाöया रचनेला अÆवेषणाÂमक
रचना असे Ìहणतात. भौितक शाľाÿमाणे िवपणनासंबंधी समाजशाľीय संशोधनात
अिधकाअिधक वै²ािनक यथाथªता आणÁयाचा ÿयÂन केला जातो. या संशोधनाĬारे
दोन / अिधक चलातील सुसंगती¸या कसोटयाचे पåर±ण, सकाराÂमक व नकाराÂमक
पåरणामांची िवÔ वसािनयता तपासता येते. निवन वÖतू, बांधणी, मुþा या करीता
ÿयोगाÂमक संशोधन कŁन दोन चलातील सहसंबंध - कायªकारण भाव शोधता येतो.
संशोधनात समÖया सुýणाचे कायª झाÐयानंतर लगेच िनधाªåरत समÖयेची संभाÓय
उ°रे शोधावी लागतात Âयास ‘गृिहतके’ Ìहणतात. गृिहतकां¸या योµय मांडणीमुळे
संशोधकाला समÖयेचे उ°म िनÕकषª काढÁयास मदत होते.
 आज¸या काळातील úाहकाचे बदलणारे वतªन, अिभŁची, आवडी-िनवडी, फॅशन Ļा
गोĶी जाणून घेÁयाकरीता व उÂपादकाना आपÐया वÖतू िवषयी असणारी úाहकांची
अपे±ा जाणून घेÁयाकरीता úाहकांना व िकरकोळ Óयापारी वगाªस ÿÔ न िवचारावे
लागतात. जी अनेक संबंधीत ÿijाची यादी तयार केली जाते Âयास ÿijावली असे
Ìहणतात.Âया आधारावर िनÕकषª, िशफारशी व संशोधनाचे यशापयश अवलंबून असते.
 सामािजक संशोधनाचा एक अिवभाºय भाग Ìहणूनच नमुना िनवडीचा उÐलेख केला
जातो. अÅययनातील िनवडलेÐया सामúीतून लहान ÿितिनिधक गटांची िनवड करणे
Ìहणजे नमुना होय. नमुना िनवडीकåरता िनरिनराÑया पĦती उपलÊध आहेत. उदा.
संभाÓयता नमुना िनवड व गैरसंभाÓयता नमुना िनवड, सरल याīाि¸छक नमुना िनवड,
Öतåरय याĥि¸छक नमुना िनवड, सामúीचे Öतर पाडÐयामुळे नमुÆयांची ÿाितिनिधकता
व पåरणामकारकता अिधक वाढते. जेÓहा अËयास ±ेý िनिÔ चत नसते व घटक कोणते
िनवडावेत याबĥल कोणतेही शाľीय िनकष लावता येत नाही, तेÓहा सोयीÖकर नमुना
िनवड पĦतीचा िवचार केला जातो. नमुÆयावर आधाåरत तÃयेही संशोधना¸या
िनÕकषाªवर पåरणाम करणारी असÐयाने सवª गुण Âयां¸यामÅये समािवĶ असावे
लागतात. नमुना िनवड करताना ÿिशि±त कमªचारी असÐयास अिधक अचूक मािहती
िमळते Ìहणून कमªचारी िनवड, ÿिश±ण, मानधन, वेळ आिण पैसा यावर संशोधकाने
नमुना िनवड करताना ल± īावे लागते.
२.१३ ÖवाÅयाय १) पुढील संकÐपना ÖपĶ करा.
अ) ÿÔ नावली
ब) पडताळणी
क) खुली ÿÔ न रचना
ड) वणªनाÂमक संशोधन रचना
ई) संशोधन आराखडा munotes.in

Page 88

िवपणन संशोधन - I
88 २) संशोधन आराखडयाची Óया´या सांगुन आराखडयाची वैिशĶे सांगा.
३) िवपणन संशोधन आराखडयाचे महßव ÖपĶ करा.
४) संशोधन आराखडयातील पायöया ÖपĶ करा.
५) संशोधन आराखड्याचे ÿकार ÖपĶ करा.
६) ÿÔ नावली Ìहणजे काय ? ÿÔ नावलीचे िविवध ÿकार ÖपĶ करा.
७) ÿÔ नावलीचे संशोधनात महßव सांगा.
८) ÿÔ नावलीची पूवª - चाचणी वर िटÈपणी करा.
९) पडताळणी सूची वर िटÈपणी िलहा.
१०) खुले ÿÔ न व बंिदÖत (मयाªिदत) ÿÔ न यातील फरक सांगा.

*****

munotes.in

Page 89

89 ३
तÃय संकलन
DATA COLLECTION
ÿकरण संरचना
३.० उिĥĶे
३.१ ÿÖतावना
३.२ ÿाथिमक तÃये - मािहती, अथª, वैिशĶे, फायदे – तोटे, ÿकार
३.३ ÿाथिमक तÃये / सामुúी गोळा करÁयाचे मागª
३.४ úाहकसूची
३.५ वैयिĉक मुलाखत
३.६ िनåर±ण पĦती
३.७ संशोधनास आवÔयक असणारी मािहती िमळिवÁयाचे बाĻ ľोत
३.८ दजाªÂमक व सं´याÂमक संशोधन
३.९ ÿायोिगक संशोधन
३.१० आदशª संशोधन पĦती
३.११ तÃये संकलानातील तंý²ानाची उपयोिगता
३.१२ तÃये संकलानातील तंý²ानाचे महÂव
३.१३ महÂवाचे फरक
३.१४ सारांश
३.१५ ÖवाÅयाय
३.० उिĥĶे (OBJECTIVES) सदर घटकाचा अËयास केÐयानंतर आपणास:
 ÿाथिमक तÃयांची मािहती िमळेल.
 ÿाथिमक मािहती िमळिवÁयाचे मागª समजतील.
 सव¥±ण पĦत, िनåर±ण पĦत, ÿायोिगक पĦतीचा अËयास करता येईल.
 दजाªÂमक व सं´याÂमक संशोधनातील पĦतीचा अËयास करता येईल.
३.१ ÿÖतावना (INTRODUCTION) िवपणन संशोधनात एकदा समÖया / ÿÔ न िनिÔ चत झाÐयानंतर Âया ÿÔ नासंदभाªतील
मािहती / तÃये संकलीत करावयाची असतात. ही तÃये अनेक वेळा लेखी, तŌडी, munotes.in

Page 90

िवपणन संशोधन - I
90 िनåर±णातून व तकाªĬारे गोळा करावयाची असतात. अनेक वेळा संशोधकास úाहकां¸या
वतªनाबाबत आिण Âयास अिभÿेरीत करÁयासाठी िविवध ÿकारची मािहती गोळा करावी
लागते. ही सवª मािहती संबंधीत ÿÔ नािवषयी िकंवा समÖया सोडिवÁयासाठी आवÔयक
असते. परंतू ही मािहती दुÍयम मागाªĬारे गोळा केली जात नाही िकंवा ती उपलÊध नसते.
िकंवा पूवê जाहीर केलेली नसते. Âयामुळे संशोधकास Öवत: मुलाखात घेऊन, िनåर±ण,
पåर±ण कŁन अशी मािहती गोळा करावी लागते. Âयास ÿाथिमक तÃये असे Ìहणतात.
अशी तÃये मानवी ²ांनेिþयाĬारे, यंýसामुúीĬारे (संगणक ÿणालीĬारे) गोळा करावी
लागतात. अशा तÃयांना मुळ तÃये असेही Ìहणतात.
समÖया संदभाªतील ÿथमत: गोळा केलेली मािहती Ìहणजे ÿाथिमक मािहती होय.
३.२ ÿाथिमक तÃये (PRIMARY DATA) अथª:
“ÿाथिमक तÃये Ìहणजे मुलत: गोळा केलेली मािहती होय. एखादी समÖया सोडिवÁयासाठी
िवशेषत: ÿथम िनमाªण केलेली िकंवा गोळा केलेली मािहती िकंवा तÃये Ìहणजे ÿाथिमक
तÃये होय.”
ÿा. गुड ब हॅट यांचे मते, “ºया िनåर±णाचा मानवी संवेदनांनी पडताळा पाहता येतो अशी
मािहती Ìहणजे तÃये होय यावŁन मानवी ²ांनेिþयाĬारे ÿथमत: गोळा केलेली, जाणवणारी
मािहती Ìहणजे ÿाथिमक तÃये होय.”
ÿाथिमक सामुúी ही उ°रदाÂयास ÿÔ न िवचाŁन िकंवा Âयांचे िनåर±ण कŁन जी मािहती
संशोधनास उपयु³ त आहे तीचे संकलन करणे होय. ही ÿाथिमक मािहती, मुलाखत,
िनåर±ण, úाहकांची सूची, दुकांनाचे अंके±ण व ÿायोिगक पĦतीĬारे गोळा केली जाते.
काहीवेळा अशी ÿाथिमक तÃये ही िनयिमत ÖवŁपात व सतत गोळा केली जातात. तसेच
एखादा िविशĶ ÿÔ न / समÖया सोडिवणेसाठी अशी मािहती योµय ठरते.
३.२.१ ÿाथिमक मािहतीचे वैिशĶे (Features of Primary data):
१) ÿाथिमक तÃये ही ÿथमत: संशोधक गोळा करीत असतो. Âयामुळे ही सवª तÃये
गुणाÂमक असतात.
२) ÿाथिमक तÃयाĬारे úाहकांचे वतªन, ŀĶीकोन, मते, िवचार, जािणव, अिभÿेरण,
अिभÿाय इ. बाबत सखोल व सÂय मािहती गोळा करता येते.
३) दुÍयम मािहती संशोधनास उपलÊध होत नसेल िकंवा पåरपूणª नसेल तर ÿाथिमक
तÃयादारे मािहती गोळा केली जाते.
४) ÿाथिमक तÃये गोळा करÁयासाठी जाÖत खचª येतो, तसेच ही एक वेळेखाऊ ÿिøया
आहे. ÿाथिमक तÃये गोळा करणे ही ÿथम पंसती नसते तर तो शेवटचा उपाय
असतो. munotes.in

Page 91

तÃय संकलन
91 ५) ÿाथिमक तÃये - मािहती गोळा करणे साठी उ¸च दजाªचे व कौशÐय पूणª Óयĉìची
गरज असते. तसेच Âयां¸या जवळ अनुभव व तं² Óय³ ती असावी लागते.
६) ÿाथिमक तÃये ही पåरपूणª, जाÖत िवĵास व सÂय , योµय, संदभêय ठरतात. कारण ही
मािहती सवª ÿथम गोळा केलेली असते. ÂयामÅये दुसöया Óयĉìनी बदल केलेला
नसतो.
७) ÿाथिमक तÃये ही अिधÂमम उपयुĉ व संशोधनास फायदेिशर असतात. कारण ही
तÃये सवª पूवªúह दुिषतपणापासून मु³ त असतात.
८) ÿाथिमक तÃयांवर आधारीत संशोधन हे जाÖत िÖवकारले जाते. कारण ते पूवªúहमुĉ
असते.
ÿाथिमक तÃयांचा संबंध वाÖतिवकतेशी असतो. ही तÃये समÖये संदभाªतील असतात.
ĻामÅये िनिÔ चतता व सÂयता असते. तÃये गिणतीय पĦतीने मांडता येतात. परंतू एखाīा
िवषयासंबंधी ÿाथिमक तÃये उपलÊध होत नसतील तर úाहकांची मते जाणून घेता येतात.
Âयावर आधारीत संशोधनाचे कायª पूणª केले जाते.
िवपणन संशोधकास समÖयाचे उ°रे शोधÁयासाठी वाÖतव व पुरेशी, सÂय मािहती गोळा
करावी लागतात. Âयांचे िवĴेषण केÐयानंतर अंितम िनÕकषª काढले जातात. ही ÿाथिमक,
तÃये िमळवÁयासाठी िनरिनराळया पĦतीचा अवलंब केला जातो. संशोधनास सुŁवात
करÁयापूवê हे िनिÔ चत केले जाते. संशोधनाची उिĥĶे पूणª करÁयासाठी कोणÂया मािहतीची
व तÃयांची आवÔयकता लागणार आहे.
३.२.२ ÿाथिमक तÃयांचे फायदे (Advantages of primary data) :
ÿाथिमक सामुúी Ìहणजे संशोधकांने समÖये संदभाªत Öवत: बाजारपेठेतून िविवध साधनांचा
वापर कŁन सवªÿथम गोळा केलेली मािहती होय. यावŁन एखाīा समÖयेचा अनुरोधाने
िकंवा ÿÔ नासंदभाªत संशोधकास हवी असणारी उपयुĉ मािहती Öवत: िकंवा
ÿितिनधीमाफªत बाजारपेठेतून सवªÿथम गोळा करÁया¸या पĦतीला ÿाथिमक तÃये असे
Ìहणतात. ÿाथिमक मािहती उÂपादक वगª, घाऊक Óयापारी , िकरकोळ Óयापारी , िवपणन
ÿितिनधी व úाहक यांचेमाफªत गोळा केली जाते. ही मािहती चचाª, ÿÔ नावली, मुलाखत,
िनåर±ण, अनुसूची úाहक मंडळे इÂयादी माÅयमाĬारे जमा करता येते. ही सवª मािहती
वाÖतव व सÂय असते Ìहणून अशी मािहती िवपणन सशोधनास फारच महßवाची व उपयुĉ
असते. अशा मािहती िशवाय संशोधन पूणª होवू शकत नाहीत. Ìहणून ÿाथिमक मािहती
फायदेिशर व महßवाची असते.
१) ÿाथिमक तÃये हे िविशĶ व ÿÂय± ÿijांशी संबंधीत असतात.
२) ÿाथिमक तÃये पूवªúहमुĉ व मुलभूत असतात.
३) ÿाथिमक तÃये ही पुणªपणे िनंयिýत असतात. कारण संशोधनकास योµय मािहती,
योµय मागाªनी व योµय ÿमाणात गोळा करता येते. munotes.in

Page 92

िवपणन संशोधन - I
92 ४) संशोधनासंबधीच मािहतीचे सकंलन केले जाते.
५) अÐप वेळ व खचª लागतो.
६) मािहती अचूक व वाÖतव, सÂय िमळते.
७) सवª मािहती ही गुणाÂमक व दज¥दार असते.
८) िनÕकषª हे वाÖतव व सÂय काढता येतात.
९) दुÍयम तÃया पे±ा ÿाथिमक तÃये ही वाÖतववादी, सÂय, बरोबर आिण पूवªúहमु³ त,
संदभêय असतात.
१०) मुलभूत मागाªĬारे मािहतीचे संकलन केले जाते.
३.२.३ ÿाथिमक तÃयांचे तोटे (Disadvantages o f Primary Data):
१) ÿाथिमक मािहती गोळा करणेसाठी खूपच वेळ, पैसा लागतो.
२) मुलाखती, चचाª, ÿÔ नावली, िनåर±ण इÂयादीकरीता बराच कालावधी लागतो.
३) ÿाथिमक तÃयांचे संकलन करÁयासाठी, िवĴेषण करÁयासाठी त², पयªवे±कांची व
िनयंýकांची गरज भासते.
४) ÿाथिमक तÃये गोळा करÁयासाठी मुलाखतदाÂया¸या बौĦीक, कौशÐयावर, ²ानावर
अवलंबून रहावे लागते.
५) अनेक वेळा मािहती अपूणª, पूवªúहदुिषत, असते तर काही मािहती संशोधनास उपयु³ त
नसते.
६) ÿाथिमक मािहती गोळा करÁयासाठी चांगले नेटवकª, संदेशवहन यंýणा, व तंý²ानांची
आवÔयकता असते.
७) ÿाथिमक मािहतीचे संकलन, सारणीयन, पृथ:करण िवĴेषण करÁयासाठी तं² व
अनुभवी Óय³ तीची गरज भासते. अīायावत संगणक ÿणाली उपलÊध असावी लागते.
८) ÿाथिमक मािहती मोठया भौगोिलक ÿदेशातील घटकांकडून गोळा करणे श³ य होत
नाहीत.
९) ÿाथिमक मािहतीची पुÆहा पुÆहा पडताळणी करता येत नाही.
३.२.४ ÿाथिमक मािहतीचे ÿकार (Types of Primary Data) :
ÿाथिमक तÃये ही लोकसं´या व मानिसकता याबाबत मािहती उपलÊध कŁन देते. Ļा
मािहतीĬारे úाहकांचे वतªन ŀĶीकोन, अिभÿाय, अिभÿेरणा, आवड - िनवड इ. बाबत
मािहती िमळते. ÿाथिमक मािहती मÅये पुढील घटकांचा समावेश होतो.
munotes.in

Page 93

तÃय संकलन
93 ÿाथिमक - तÃयांचे पुढील ÿकार पडतात:
१) तÃये (facts) सÂयपåरिÖथती
२) मते (Opinion)
३) ÿेरणा (Motives) तÃयांचे विगªकरण (Classification of data) अिलिखत तÃये िलिखत तÃये अ) मुलाखत ब) िनåर±ण क) ÿायोिगक १) ÿाथिमक तÃये (ÿÔ नावली) २) दुÍयम तÃये (लेखे,अहवाल)
१) लोकसं´या िवषयक तÃये:
याĬारे úाहकांची आिथªक सामािजक, उÂपÆन, वय, िलंग, िश±ण, Óयवसाय इ. बाबत
सखोल मािहती उपलÊध होते.
२) जन जाणीव व ²ान:
ÿाथिमक तÃयांĬारे úाहकांना एखाīा उÂपादनाबाबत जाणीव आहे िकंवा नाही हे समजते.
तसेच वÖतू बĥलचे ²ान, मािहती गोळा करता येते.
३) अिभÿेरणा:
úाहकांची मानिसकता ओळखून Âयांना अिभÿेåरत करणे साठी ÿाथिमक तÃये उपयोगी
ठरतात. úाहकांचे वतªन असेच का आहे ? िकंवा úाहक एखादी िविशĶ वÖतूच का? खरेदी
करतात. हे समजते.
४) ŀĶीकोन व अिभÿाय:
úाहकांचा सकाराÂमक व नकाराÂमक ŀĶीकोन असतो. úाहकांचे ²ान, अनुभव यावर Âयांचा
दुĶीकोन व अिभÿाय अवलंबून असतो.
५) वतªन:
िवपणना¸या ŀĶीकोनातून úाहकांचे वतªन Ìहणजे, एखादे िविशĶ उÂपादन, वÖतू का? खरेदी
करतात? िकंवा नाकारतात हे जाणून घेÁयासाठी ÿाथिमक तÃये उपयु³ त ठरतात.
munotes.in

Page 94

िवपणन संशोधन - I
94 ३.३ ÿाथिमक तÃये / सामुúी गोळा करÁयाचे मागª (METHODS OF PRIMARY DATA COLLECTION)

ÿाथिमक सामुúी - तÃये गोळा करÁयाचे तीन मागª आहेत:
१) सव¥±ण,
२) िनåर±ण
३) ÿायोिगक पĦत
यांची सिवÖतर मािहती पुढीलÿमाणे सांगता येईल.
३.३.१ सव¥±ण (Survey Method) :
िवपणना¸या ±ेýात एखाīा ÿÔ नां¸या संदभाªत Óयापक व िवÖतृत ÖवŁपाची मािहती
िमळिवÁयासाठी ±ेý पåर±ण, सव¥±ण पĦतीचा मोठया ÿमाणावर वापर केला जातो. ºया
Óयĉìकडून तÃये ÿाĮ करावयाची असतात अशा Óयĉìकडून Óयिĉगत भेट घेऊन
ÿÔ नावलीतील ÿÔ न िवचाŁन उ°रांची नŌद केली जाते. Âयाचे िवĴेषण व पृथ:करण कŁन
अंितम िनÕकषª काढले जातात. वैयिĉक मुलाखत ही सव¥±णातील एक महßवाची व
लोकमाÆय ÿाथिमक मािहती िमळिवÁयाची सुलभ पĦत आहे.
िवपणन संशोधनाकरीता आवÔयक असणारी ÿाथिमक मािहती िमळिवÁयासाठी मुलाखत
ही पĦत उ°म आहे. मुलाखतदार व उ°रदाता यांची ÿÂय± भेट होऊन समोरासमोर
येऊन िĬमागाªनी संदेशवहन घेऊन ÿÔ नां¸या चच¥तून ÿाथिमक मािहतीचे संकलन केले
जाते. munotes.in

Page 95

तÃय संकलन
95 एखाīा गोĶी बाबत पåर±ण , िनåर±ण करणे िकंवा सामाÆय मािहती गोळा करणे Ìहणजे
सव¥±ण होय.
सामाÆयपणे िवपणन संशोधनाचे उिĥĶे समÖया डोळयासमोर ठेवून संबंधीत Óयĉìस िविवध
ÿÔ न िवचारले जातात. तसेच उ°रे बरोबर आहे िकंवा नाही या करीता ÿितÿÔ न िवचाŁन
खाýी केली जाते.
®ी. दूल आिण हॉकéग यांचे मते, “सव¥±ण Ìहणजे समú सामुúीतून एखाīा िविशĶ
समÖयेबाबत पĦतशीर व शाľीयपणे मािहती गोळा करणे व समúातील Óयĉìचे
वतªनाबाबत जाणून कŁन घेणे होय”
सामाÆयपणे úाहकां¸या सहकायाªने सव¥±ण केले जाते. तसेच घाऊक Óयापारी, िकरकोळ
Óयापारी, यांचे माफªत मािहती गोळा केली जाते. ही मािहती िकंमत, वÖतू बांधणी, संवेķन,
रचना, िवøì, िवøìवृĦी, बोधिचÆह जाणीव , इ. बाबत असते. तसेच úाहकांची मानिसकता,
वतªन,याबाबत मािहती गोळा केली जाते.
अ) सव¥±णाचे फायदे (Advantages of Survey Method):
१) ÿथमदशªनी मािहती (Primary / First time Information):
या िवपणन संशोधना¸या सव¥±ण पĦतीमÅये Öवत: संशोधक úाहकांची मुलाखत घेऊन
मािहती गोळा करीत असतो. िनåर±ण कŁन तÃये िमळिवली जातात.
उदा. घरगुती वातावरण, आिथªक िÖथती, राहणीमान, आवड -िनवड, ²ान, िश±ण इÂयादी.
अशा सामुúीतून संशोधकास आवÔयक असणारी मािहती उपलÊध होते. Âयांचा उपयोग
कŁन संशोधनाचे अंितम िनÕकषª काढतांना होतो.
२) सÂयिÖथती (Facts):
सव¥±णातून व मुलाखतीदारे úाहकांची सÂयिÖथतीबाबतची मािहती उपलÊध होते. úाहक
असÂय मािहती देवू शकत नाही. कारण मुलाखतदार ÿÂय± Âयांचे िनåर±ण करीत असतो.
िकंवा úाहकांने िदलेÐया मािहतीची सÂयता पडताळून पाहत असतो.
उदा. आपणाकडे धुलाई यंý आहे का? यांचे उ°र घरी मुलाखत असÐयास सÂय िमळते.
परंतू बाहेर मुलाखत घेतÐयास “होय” उ°र येईल. जरी Âया úाहकां¸या घरी धुलाई यंý
नसले तरी यावŁन सव¥±णामÅये सÂय मािहती उपलÊध होते.
३) लविचकता (Flaxibility):
मुलाखतदार मुलाखत घेÁयापूवê एक ÿÔ नावली तयार करीत असतो. परंतू ÿÂय± मुलाखत
घेतांना पåरिÖथती ÿमाणे ÿÔ नांचा øम, शÊदरचना यात बदल करीत असतो. Ìहणून या
पĦतीĬारे लविचक मािहती गोळा करता येते. तशी सोय ÿÔ नावली - टपाल सव¥±णात
नसते.
munotes.in

Page 96

िवपणन संशोधन - I
96 ४) सिवÖतर मािहती (Wide Information):
सव¥±णाĬारे मुलाखत घेत असताना उ°रदाÂयाने एखाīा ÿÔ नाचे उ°र न िदÐयास Âयास
पुÆहा तोच ÿÔ न दुसö या शÊदामÅये िवचारता येतो. िकंवा इतर संबंधीत ÿÔ न िवचाŁन उ°रे
िमळवता येतात. Âयामुळे संशोधनाकरीता सिवÖतर व पåरपूणª तÃये गोळा करता येतात.
५) अचूकता (Accurancy):
या सव¥±ण पĦतीत दोÆही प± एकमेकासमोर ÿÂय± असÐयाने िवधानातील खरेपणा,
खोटेपणा, िवपयाªस, िदशाभूल उ°रे, आिण पूवªúह दुिषत उ°रे लगेच ओळखता येतात.
Âयामुळे संशोधकांस अचूक व सÂय मािहती िमळते.
६) यु³ तीवादाचा उपयोग (Use of debetting):
या सव¥±ण पĦतीतील मुलाखतीमÅये मुलाखतकार Óय³ ती, ÿिशि±त, तं², कलािनपूणª,
अनुभवी असÐयाने तो आपÐया संभाषण चातुयाªमुळे व बुĦी कौशÐयाने, िविवध
यु³ तीवादाचा वापर करीत असतो. व उ°रदाÂयाकडून खाजगी, गुंतागुंतीची वैयिĉक
मािहती गोळा करता येते.
७) ÿाÂयि±क (Demonstration):
वैयिĉक मुलाखत घेत असताना उ°रदाÂयांस वÖतूची बांधणी, रचना, उपयोग, वापर
करÁयाची पĦत , जािहरात, वÖतूची इतर वैिशĶे इÂयादीबाबत ÿाÂयि±के कŁन दाखिवता
येतात. Âयामुळे मुलाखत ÿभावी होऊन अिध°म, सÂय व पूवªúहमुĉ मािहती िमळते.
या फायदे िशवाय सव¥±णाĬारे पुढील फायदे होतात:
८) िवNjवसिनय मािहती िमळते.
९) उ°रदाÂयांचे सहकायª उ°म िमळते.
१०) मािहती गोळा करÁयाची सोईÖकर पĦत आहे.
११) अिशि±त लोकांकडून मािहती ÿाĮ होते.
१२) उ°रदाÂयांचे हावभाव, शारीåरक हालचाली इ. तपासता येतात.
१३) िदघª ÿÔ नावलीचा उपयोग करता येतो.
१४) अनौपचाåरक चचाª करता येते.
१५) उ°रदाÂयास अिभÿेåरत करता येते.
ब) सव¥±णाचे तोटे (Disadvantages of Survey Method):
१) वेळखाऊ ÿिøया (Time Consuming):
वैयिĉक मुलाखत ही अितशय वेळ खाऊ पĦत आहे. ÿवासाचा वेळ, ÿÂय± मुलाखतीचा
वेळ, पूवª तयारी इ. करीता बराच वेळ लागतो.मुलाखतीमÅये अनेकवेळा िदशाहीन चचाª होते.
अनौपचारीक मािहती गोळा होते. Âयामुळे ही पĦत वेळखाऊ आहे. munotes.in

Page 97

तÃय संकलन
97 २) ÿिशि±त कमªचाöयांची उपलÊधता (Availability of Tranning Staff):
मुलाखत घेणेसाठी उपलÊध कमªचाöयांना ÿिश±ण दयावे लागते. Âयामुळे वेळ व पैसा खचª
होतो. तं² व ²ानी Óयĉì शोधणे अितशय कठीण असते. ÿिश±ण देऊन सुĦा कमªचारी
Öवत:¸या मनाने मुलाखत घेतात Âयामुळे अयोµय मािहती गोळा होते. सवª खचª वाया जातो.
अनेक वेळा संशोधनास आवÔयक असणारी मािहती - तÃये िमळत नाहीत
३) वैिĉगत कलागुणावर आधाåरत (Depend on Personal Skill):
या पĦतीचे संपूणª यश हे मुलाखतदारां¸या बुĦी, चातुयाªवर, सभांषण कलेवर व Óयĉìगत
कलागुणावर आधारीत असते. योµय कलागुण नसÐयास, भाषेचे पåरपूणª ²ान नसÐयास
योµय मािहती गोळा करता येत नाही. खाजगी, गुंतागुंतीचे ÿÔ न िवचारता येत नाही. तसेच
Óयĉìगत पुवªúहदुिषतपणा असÐयास Âयाÿमाणे ÿÔ न िवचारले जातात. Âयामुळे संशोधनास
आवÔयक मािहती उपलÊध होत नाही.
४) िवÖतृत भौगोिलक ÿवेशात अयोµय (Limited Coverage):
उ°रदाते जर िवÖतृत भौगोिलक ÿदेशात िवखुरलेले असतील तर ÿÂयेकांची Óयिĉगत
मुलाखत घेणे श³ य नसते. ÿवास करणे अितशय अवघड असते. Âयामुळे आंतरराÕůीय
Öथरावर ही पĦत योµय ठरत नाहीत. परंतू आज¸या ई. मेल व मोबाईलमुळे काही ÿमाणावर
िवखुरलेÐया ÿदेशातील लोकांची मािहती िमळवणे श³ य होत आहे.
५) वातावरण िनिमªती व ÿितसाद (Response):
मुलाखत घेÁयापूवê Âया Âया िठकाणी मुलाखतीसाठी वातावरण िनिमªती करावी लागते.
Âयािशवाय उ°म ÿितसाद िमळत नाही. Âयाकरीता वेळ खचª होतो. तसेच सवªý ÿÂयेक
िठकाणी असे वातावरण िनिमªती करणे श³ य होत नाहीत. Âयाचÿमाणे मुलाखतदार व
मुलाखत कताª यां¸या ÿितसादावर संपूणª मुलाखतीचे यशापयश अवलंबून असते.
३.३.२ टपाल सव¥±ण (Mail Surveys):
पोÖटाĬारे घेतलेली मुलाखत - ÿाथिमक सामुúी गोळा करÁया¸या पĦतीत एक ÿÔ नावली
तयार केली जाते. सदर ÿÔ नावली िनवडक Óय³ तé ना पोÖटĬारे पाठिवली जाते. अशी
ÿÔ नावली पूणª भŁन ती संशोधक कंपनीस पुÆहा परत पाठिवÁयाची िवनंती केली जाते.
िविशĶ कालावधीमÅये अशा ÿÔ नावÐया गोळा केÐया जातात. या पĦतीत मुलाखत
कÂयाª¸या पूवªÿहापासून मु³ त मािहती गोळा होतो. ÿÂय± मुलाखत होत नाही. जेÓहा
संशोधनाचे ±ेý हे मोठे असते व असं´य उ°रदाÂयाकडून मािहती गोळा करावयाची असते
तेÓहा टपाल सव¥±ण सवō°म पĦत मानली जाते. ही अितशय कमी खिचªक पĦत आहे.
परंतु ÿÔ नावली तयार करणे हे एक गुंतागुंतीचे काम असते. Âयाकरीता अनेक बाबीची द±ता
¶यावी लागते. उदा. ÿÔ न साधे, सोपे, सरळ असावे, ÿÔ न लहान व ÖपĶ असावेत खाजगी
व गुंतागुंतीचे नसावेत. या पĦतीचे संपूणª यश ÿÔ नावलीवर अवलंबून असते. अनेक वेळा
सÂय व अचूक मािहती िमळत नाही. या पĦतीतून पुढील फायदे- तोटे होतात.
munotes.in

Page 98

िवपणन संशोधन - I
98 अ) टपाल सव¥±णाचे फायदे (Advantages of Mail Survey):
१) मोठ्या ÿमाणावर िवÖतार (Large Scale Expansion) :
या पĦतीचा िवÖतार भौगोिलकŀĶ्या इतर पĦतीपे±ा Óयापक आहेत. जगातील कोणÂयाही
Óयĉìस कोठेही ÿÔ नावली पोÖटाĬारे पाठवून संशोधकास आवÔयक असणारी मािहती
सहज गोळा करता येते. अिलकडील काळात ई-मेल व इंटरनेट ¸या माÅयमातून Âवåरत
ÿÔ नावली पाठवून मािहती गोळा करता येते.
२) तं² Óय³ तीची गरज नसते (No expert required) :
या अÿÂय± मुलाखतीत मुलाखत कताª व उ°रदाता यां¸या ÿÂय± संपकª होत नसÐयाने
मानसशाľीय तं² Óयĉì िकंवा तं² मुलाखतकÂया«ची आवÔयकता नसते. एकदा ÿÔ नावली
तयार केली कì सहज मािहतीचे संकलन करता येते.
३) पूवªúहमु³ त मािहती (Unbaised information) :
या पĦतीत मुलाखत देणारा व घेणारा यांचा ÿÂय± संबंध येत नसÐयाने ÿÔ नावली भरताना
कोणतेही दडपण नसते. कोणताही पूवªúह असत नाही Ìहणून याĬारे िमळणारी मािहती
पूवªúहमु³ त असते. सÂय व वाÖतव असते.
४) अÐपखिचªक (low costing) :
Óयĉìगत मुलाखती घेताना भरपूर ÿवास खचª करावा लागतो. वेळही खूप लागतो.
Âयामानाने टपालास खचª अÐप येतो. तसेच आंतरराÕůीय úाहक वगाªकडून सहज मािहती
गोळा करता येते.
५) िनयंýण सोपे (easy to controlling) :
एकदा ÿÔ नावलीस अंितम Öवłप िदले कì इतर कोणÂयाही गोĶीची आवÔयकता नसते.
अिधक°म लोकांकडून सहज मािहती गोळा करता येते. Âयामुळे िनयंýण ठेवणे सहज श³य
होते.
६) सÂय व अचूक उ°रे (true and correct answering) :
ÿÔ नकÂयाªने िवचारपूवªक ÿÔ नावली तयार केलेली असते. Âयामुळे उ°रदाता िवचारपूवªक
ÿÔ नाची उ°रे देत असतो. Âयामुळे मािहती सÂय व अचूक ÿाĮ होते.
७) सोयीÖकर (Convenient) :
उ°रदाता आपÐया सोईनुसार फावÐया वेळात ÿÔ नावली भŁन पाठवू शकतो. Âयामुळे
उ°रदातास ही पĦत सोयीÖकर असते. मुलाखती करीता थांबावे लागत नाही. Âयामुळे ही
टपाल सव¥±ण पĦत सवाªनाच फायदेशीर ठरते.
munotes.in

Page 99

तÃय संकलन
99 ब) टपाल सव¥±णाचे तोटे (Demerits of Mail Survey):
१) ÿijसं´येवर मयाªदा (limitation on Number of quest ions) :
ÿÔ नावलीतील ÿÔ नांची सं´या जाÖत असÐयास उ°रदाता सवªच ÿÔ नाची उ°रे देत नाही
िकंवा आपणास अपेि±त असलेली Óयĉìच Âयाची उ°रे देईल असे नाही Âयाचे नातेवाईक,
सहकारीसुĦा अशी उ°रे देऊ शकतात. Ìहणून ÿÔ न सं´यावर मयाªदा येतात. Âयामुळे
आवÔयक तेवढी सखोल मािहती संशोधनाकरीता उपलÊध देत नाही.
२) ÿijावली परत िमळÁयाची खाýी नसते (questionnaires are not returned) :
ºया Óय³ तéना ÿÔ नावली पाठिवली जाते. Âयां¸यापैकì ७० ट³के लोक ÿÔ नावली भŁन
परत पाठिवत नाहीत. Âयामुळे ÿाथिमक सामुúी गोळा करÁयात अडचणी येतात. Öमरणपýे
पुÆहा पुÆहा पाठवावी लागतात. Âयामुळे खचª वाढतो. संशोधनाचा पाया क¸चा राहतो.
३) वेळ खाऊ पĦत (time cosuming system) :
Óय³ तéना ÿÔ नावली िमळाÐयानंतर Âयां¸या सोईनुसार व इ¸छेनुसार कधीही ÿÔ नावली
भरीत असतात व Âयानंतर पाठिवतात. Âयामुळे मािहती गोळा करÁयासाठी खुप कालावधी
लागतो. अनेक Öमरणपýे पाठवावी लागतात. जलद संशोधन करता येत नाहीत.
४) ताठरता (Hard or stiffness) :
एकदा ÿÔ नावली तयार कłन Óय³ तé ना पाठिवÐयानंतर Âयात बदल करता येत नाही.
सवªच Óय³ तéना एकच ÿÔ ना वली संच पाठिवला जातो. Âयामुळे Óयĉìनुसार मते आजमावता
येत नाहीत. संशोधन ताठर बनते.
५) मानिसक संशोधन करता येत नाही (Psychological research cannot done) :
ÿÂय± संपकª संबंध येत नसÐयामुळे úाहकांचे मानसशाľ समजत नाही. ÿितÿÔ न िवचारता
येत नाही. मानिसक कारणे शोधता येत नाही. हावभाव, ÿितिøया, अिभÿाय, यांची नŌद
घेता येत नाही. Âयामुळे िविशĶ मानसशाľीय संशोधन करता येत नाही.
यािशवाय ÿÔ ना वली पाठिवÁयाकरीता Óयĉìची िनवड करणे अवघड काम असते. वेळ व
®म अिधक ÿमाणात लागतात. तसेच मािहतीची अचूकता पुÆहा पुÆहा तपासता येत नाही.
उ°राबाबत शंका असÐयास पुÆहा मािहती िमळत नाही. असे असले तरी टेबल
संशोधनाकरीता ही पĦत अिधक उपयु³ त ठरते. तसेच लहान उīोगांना ही पĦत
सोयीÖकर ठरते.
३.३.३ दूरÅवनी सव¥±ण (Telephone Surveys/Internet Surveys):
या ±ेýपåर±ण संशोधन पĦतीतील दूरÅवनी सव¥±ण पĦतीत उ°रदाÂयांशी संपकª साधून
Âयांना ÿÔ न िवचारÁयासाठी व मािहती िमळिवÁयासाठी दूरÅवनी / ई-मेल या माÅयमाचा
वापर केला जातो. ºया Óय³ तीची मुलाखत ¶यावयाची आहे अशा Óयĉìशी दूरÅवनीĬारे
संपकª ÿÖथािपत कŁन संशोधनाकरीता आवÔयक असणारी मािहती िमळिवता येते. ÿÂय± munotes.in

Page 100

िवपणन संशोधन - I
100 मुलाखत होत नसली तरी मुलाखतीचे अनेक फायदे िमळिवता येते. ÿवास खचाªत बचत
होते. पण ®ीमंत व उ¸चविणªयाकडूनच मािहती िमळते. कारण गरीब शेतकरी वगाªकडे
दुरÅवनी, संगणक, इंटरनेट सुिवधा उपलÊध नसतात. Âयामुळे बहòसं´य लोकाशी संपकª
साधता येत नाही. उ°रदाÂयां¸या शाåररीक हालचाली, हावभाव यांचे िनåर±ण करता येत
नाही.
अ) फायदे (Merits of Telephone Surveys) :
१) उ°रदाÂयांशी अÂयंत तÂपरतेने संपकª साधता येतो.
२) ÿÂय± मुलाखती पे±ा खचª अÐप येतो व वेळही वाचतो.
३) ºया Óयĉìशी ÿÂय± भेटणे श³ य नसते अशा Óयĉìशी दूरÅवनी¸या साहाÍयाने सहज
संपकª साधता येतो.
४) टपाल सव¥±णापे±ा अÐपखचाªमÅये Âवåरत मािहती उपलÊध होते.
५) एकाच िठकाणी (का याªलयातून) बसून अनेक Óयĉìशी सहज संपकª साधता येतो.
आधुिनक ई-मेल सुिवधामुळे िचýफìतसुĦा पाठिवता येते. Âयामुळे जाÖत मािहती
उपलÊध होते.
६) दूरÅवनीचे िबल येत असÐयाने व वेळेचे बंधन असÐयाने योµय महßवपूणª मािहती
Âवåरत िवचारली जातो.
७) सरळ साधी सोपी पĦत आहे. úाहकांचे दूरÅवनी øमांक िकंवा ई-मेल प°े िमळवून
खरी व सÂय मािहती िमळिवता येते. िनयंýण करणे श³ य असते.
ब) तोटे (Demerits of Telephone Surveys):
१) बहòसं´य गरीब कामकरी वगाªकडून दूरÅवनी¸या साहाÍयाने संपकª साधून मािहती
िमळिवता येत नाहीत.
२) ÿÔ नकÂयाªवर व उ°रदाÂयांवर वेळेचे बंधन असÐयाने आपले िवचार Óय³ त करÁयावर
मयाªदा येतात.
३) दुरÅवनीवłन Óयĉìगत मािहती देणे अनेकांना आवडत नाही.
४) उ°रदाÂयां¸या चेहöयावरील हावभाव, शारीåरक हालचाली समजू शकत नाही.
Âयामुळे योµय ÿितसाद िमळत नाही.
५) टेलीफोनचे िबल येत असÐयाने अितशय मयाªिदत ±ेýातील Óयĉìकडूनच मािहती
िमळते.
६) योµय Óय³ तीची िनवड करणे, ÿितÿÔ न िवचारणे अवघड असते. munotes.in

Page 101

तÃय संकलन
101 ७) Óयĉìगत संबंधाचा अभाव िनमाªण होतो. अचूक व सÂय मािहती िमळत नाहीत.
उ°रदाÂयांस िवचार करÁयास वेळ नसतो. Âयामुळे असÂय व वरवरची मािहती िमळते.
वेळेचा व पैशाचा दुŁपयोग होतो.
३.४ úाहकसूची (CONSUMER PANELS) úाहकसूची संशोधन पĦत व सव¥±ण पĦत जवळपास समान असून सव¥±ण पĦतीत
ÿÂयेक संशोधन िवषयाकरीता वेगवेगळे नवीन नमुने िनवडले जातात, परंतु úाहक सूची
संशोधनात सवª संशोधनाकरीता एकदाच úाहकांची/ नमुÆयाची िनवड केलेली असते.
Âयामुळे पुÆहा पुÆहा नमुना िनवड करावी लागत नाही. या संशोधन पĦतीत संशोधन
करणारी संÖथा िविवध Öथरांवरील वयोगटातील, धमाªची, आवडी िनवडीची , Öवभावाची व
िविवध िवचारांची संभाÓय úाहकांची एक यादी तयार करतात. Âयास úाहक सूची असे
Ìहणतात.
Óयĉìगत, úाहकवगª, घरकाम करणारा वगª िकंवा संÖथा यां¸या खरेदी िवøì¸या
वतªनासंबंधी नŌद ठेवÁयाकरीता तयार केलेली एक यादी Ìहणजे úाहकसूची होय. याĬारे
सतत िनयिमत ÖवŁपात मािहती गोळा करता येते. या सूचीतील िनवडक úाहकांशी ÿÂय± /
अÿÂय± संपकª साधला जातो. Âयांना आपली मािहती, मते, िवचार, अपे±ा, िकंमत, वÖतूची
ÿत, बांधणी इ. याबाबत मते नŌदिवणे करीता एक दैनंिदनी वही िदली जाते.
या वहीमÅये úाहक वगाªने अचूकपणे व सÂय, सिवÖतर मािहती ¶यावी अशी अपे±ा असते.
Âयाकरीता िनवड केलेÐया úाहकवगाªस रोख बि±से, भेटवÖतू, सवलत इ. देतात.
úाहकसूची पĦत ही úाहकांची िनयिमत खरेदीवतªणूक व अपे±ा यांची नŌद घेÁयाकåरता
फायदेशीर असते. तसेच úाहकांची वतªणूक िविवध ÖपधाªÂमक िÖथतीमÅये कशी बदलते
यांची नŌद घेता येते. Âयांची कारणे शोधता येतात.
úाहक सूची वłन úाहकांची वतªणूक, ÿितिøया, अिभÿाय व वÖतूबाबत ÿितसाद इ.
बाबतची िनयिमत ÖवŁपात सÂय व अचूक मािहती िमळत असÐयाने िवपणन िवषयक
िनयोजन व धोरण आखताना मदत होते. úाहकसूची व सव¥±ण पĦती Ļा एकमेकांवर
अवलंबून आहेत.
अ) úाहकसूचीचे फायदे (Advantages of Consumer Panels):
१) अचूक व िवĵसिनय मािहती िमळते (Get Accurate and Reliable
Information) :
संभाÓय úाहक वगाªकडून िनयिमत ÖवŁपात दैनंिदनी भłन घेतली जात असÐयाने ही
मािहती अचूक, सÂय व िवĵसिनय असते. Âयाच Âयाच úाहकाकडून मािहती िमळत
असÐयाने सÂयता पडताळून पाहता येते.

munotes.in

Page 102

िवपणन संशोधन - I
102 २) पैशांची बचत होते (Save the Money) :
या संशोधन पĦतीची इतर पĦतीशी तुलना केÐयास आिथªक बचत होते. एकदाच
úाहकसूची तयार केली व नमुना िनवड केÐयास पुÆहा पुÆहा नवीन िनवड करावी लागत
नाहीत. Âयामुळे पैशाची बचत होते.
३) वतªणुकìचा अंदाज (Prediction of behavior) :
दैनंिदनी वłन úाहकांची मानसीकता व खरेदीबĥलची वतªणूक याची मािहती िमळते.
Âयामुळे िनयोजन करणे श³य होते.
४) उ°म ÿितसाद (Great response) :
úाहक सूचीतील úाहकवगª Öवत:हóन संशोधनाकरीता मािहती देतात. संशोधन ÿिøयेत
सहभागी होतात. Âयामुळे Âयां¸याकडील सवª सÂय व अचूक मािहती िमळते. सहकायª व
उ°म ÿितसाद िमळतो.
५) बहòउपयोगी मािहती (Multipurpose informatio n):
úाहकसूचीपासून िमळणाöया मािहतीचा उपयोग संशोधक संÖथेला अनेक गोĶीसाठी होतो.
úाहकांनी पुरिवलेÐया दैनंिदनी वŁन वÖतू संशोधन, बांधणी संशोधन, िवतरण संशोधन,
जािहरात संशोधन इ. संशोधनाकरीता िविवध ÿकारची बहòउपयोगी मािहती उपलÊध होते.
६) पूवªúह मुĉ मािहती (Bias free information) :
िनवडक úाहकवगाªकडून िनयिमत ÖवŁपात मािहती गोळा केली जात असÐयाने व úाहकवगª
Öवत:हóन संशोधन ÿिøयेत सहभागी होत असÐयाने सवª मािहती पूवªúह मुĉ असते.
७) असÂय व िदशाभूल मािहती (False and misleading information) :
या पĦतीमÅये एकाच úाहकां¸या वतªना¸या नŌदी लेखी ÖवŁपात ठेवÐया जात असÐयाने
भूतकालीन व वतªनासंबंधी Öमृतीने दगा िदÐयामुळे होणाöया चुका आपोआप टाळता येतात.
Âयामुळे िदशाभूल करणारी मािहती िमळत नाहीत. Âयामुळे योµय िनÕकषª काढून
िवपणनातील बाĻ घटकांबाबत Âवरीत िनणªय घेता येतात.
ब) तोटे - मयाªदा (Disadvantages of consumers Panels):
१) úाहकांना Âयां¸या मनावर पåरणाम करणारा कोणÂयाही ÿÔ न िवचारता येत नाही तसेच
Âयाने मन पूवªúह दुिषत होणार नाही. यांची काळजी ¶यावी लागते. Âयामुळे सिवÖतर
नैसिगªक वतªनाची मािहती िमळत नाही.
२) úाहक सूचीतील सवªच úाहकांचे सहकायª अपे±ीत असते. परंतु असं´य úाहक योµय
ती काळजी न घेता दैनंिदनी भरतात. तसेच मािहती पाठिवÁयाबाबत िनÕकाळजीपणा
आढळून येतो. Âयामुळे सव¥±णातील ýुटी वाढतात. Âयामुळे संशोधन कायाªत अडचणी
िनमाªण होतात. munotes.in

Page 103

तÃय संकलन
103 ३) úाहक सूचीतील िनवडलेले úाहक वगª, अनेक वेळा बदलतात. तो ÿदेश सोडून
जातात. Âयामुळे निवन निवन úाहकांचा समावेश सूचीत करावा लागतो. Âयामुळे या
संशोधनाचा पाया नĶ होतो.
४) úाहकातील बदल - या úाहक सूचीतील úाहकां¸या वतªणूकìत सतत एकच वÖतू
वापŁन बदल होतो. हळूहळू निवन वÖतूकडे Âयाचा कल जातो. Âयां¸या ÿितिøया
बदलतात Âयामुळे संशोधनाचा मुळ उĥेश नĶ होतो.
५) úाहक सूची तयार करणे एक खिचªक व गुंतागुंतीची ÿिøया आहे. तसेच úाहकवगाªला
सतत िटकवून ठेवÁयाकåरता िविवध बि±से, वÖतू, भेट, सवलत īावी लागत
असÐयाने ही पĦत अितशय खिचªक ठरते. सतत úाहकवगाªस नŌदीकरीता दैनंिदनी
īावी लागते Âयाचा खचª वाढतो.
६) úाहक सूचीतील úाहकां¸या दैनंिदनीतील मािहतीचे संकलन, िवĴेषण सारणीयन
करणे याकåरता कायम ÖवŁपी तं² Óयĉìची नेमणूक करावी लागते. Âयाचा खचª
वाढतो. असे िविवध तोटे सांगता येतात.
क) úाहक सूचीचे ÿकार (Tpyes of Consumer panels) : úाहक सूचीचे ÿकार (Types of consumer Panels) खरेदी सूची ÿे±क सूची वतªणूक सूची घाऊक Óयापारी सूची वÖतू सूची िकरकोळ Óयापारी सूची अंके±ण सूची
३.५ वैयिĉक मुलाखत (PERSONAL INTERVIEW) िवपणना¸या ±ेýात एखाīा ÿÔ नां¸या संदभाªत Óयापक व िवÖतृत ÖवŁपाची मािहती
िमळिवÁयासाठी ±ेý पåर±ण व सव¥±ण पĦतीचा मोठ्या ÿमाणावर वापर केला जातो.
सव¥±ण करÁयासाठी ÿÔ नावली व तािलकांचा उपयोग केला जातो. ºया Óयĉìकडून
मािहती ÿाĮ करावयाची असते अशा Óय³ तीची वैयिĉक ÿÂय± भेट घेऊन ÿÔ नावलीतील
ÿÔ न िवचाŁन Âयांनी िदलेÐया उ°राची नŌद कŁन घेतली जाते. Âयाचे िवĴेषण व
पृथ:करण कŁन अंितम िनÕकषª काढले जातात. वैयिĉक मुलाखत सव¥±ण पĦती ही
ÿाथिमक मािहती गोळा करÁयाची एक सुलभ पĦत आहे. परंतु उ°रदाÂयाने पुरेसे सहकायª
न िदÐयास मुलाखत पĦतीचा अवलंब करणे श³ य होत नाही. munotes.in

Page 104

िवपणन संशोधन - I
104 िवपणन संशोधनास आवÔयक असणारी ÿाथिमक, सÂय व अचूक मािहती गोळा करÁयाची
ही एक उ°म पÅदत आहे. मुलाखतदार व उ°रदाता Óय³ ती ÿÂय± समोरासमोर येऊन
ÿÔ नां¸या चच¥तून मािहतीचे संकलन केले जाते. सवªसामाÆयपणे संशोधनाचे उिĥĶे व हेतू
डोÑयासमोर ठेवून संबंधीत Óयĉìस ÿÔ न िवचारले जातात. तसेच उ°रे बरोबर आहे िकंवा
नाही याकरीता Óयĉìस ÿितÿÔ न िवचाŁन खाýी केली जाते.
या पĦतीत संशोधनाचे संपूणª यश हे संशोधकां¸या मानसीक कुवतीवर, कतªÓय िनķेवर
आिण बुिĦचातुयाªवर अवलंबून असते. Âयाकरीता मुलाखत घेणारी Óय³ ती त², ÿिशि±त
िवषयासंबंधी सखोल ²ान असणारी असावी लागते. Âयांचा फायदा मािहती गोळा
करÁयाकरीता होतो. Ļामुळेच िवपणन संशोधनात वैयिĉक मुलाखतीस िवशेष महßव आहे.
अ) वैयिĉक मुलाखतीचे फायदे (Advantages of personal interview):
१) लविचकता (Flexibility):
मुलाखतकार मुलाखत घेÁयापूवê एक ÿÔ नावली तयार करीत असतो. परंतु ÿÂय±ात
मुलाखत घेताना पåरिÖथतीÿमाणे ÿÔ नांचा øम िकंवा Âयातील शÊदरचना यात बदल करता
येतो. Ìहणून यात लविचकता असते. तशी टपाल सव¥±णात नसते.
२) सिवÖतर मािहती (Wide Information):
मुलाखत घेत असताना उ°रदाÂयांने एखाīा ÿÔ नाचे उ°र न िदÐयास Âयास पुÆहा तोच
ÿÔ न दुसöया शÊदात परत िवचारता येतो िकंवा Âया ÿÔ नासंबंधीची इतर मािहती देऊन
उ°रे िमळिवता येतात, Âयामुळे सिवÖतर व पåरपूणª तÃये गोळा करता येतात.
३) िवĵसनीय मािहती (Reliable Information):
ÿÂय± समोरासमोर मुलाखत होत असÐयाने व संशोधक Öवत:च मािहती गोळा करीत
असÐयाने उ°रे देÁयाबाबत टाळाटाळ करता येत नाही. चूकìची उ°रे देता येत नाही
कारण ÿितÿÔ न िवचारता येतो. Âयामुळे सवª उ°रे अचूक असतात व िवĵासहª मािहती
उपलÊध होते.
४) अचूकता (Accurancy):
या पĦतीत दोÆही प± एकमेकांसमोर ÿÂय± असÐयाने िवधानातील खरे-खोटेपणा,
िवपयाªस, टाळाटाळ, िदशाभूल करणारी उ°रे, पूवªúहदुिषत उ°रे लगेच ओळखता येतात.
Âयामुळे मािहती अचूक व सÂय बरोबर िब िमळते.
५) ÿथमदशªनी मािहती (Primary Information):
या संशोधन पĦतीत Öवत: संशोधक वैयिĉक िनåर±ण कŁन मािहतीचे संकलन करतो.
उदा. घरगुती वातावरण, Âयांची आिथªक िÖथती, वय, ²ान, िश±ण, आवड-िनवड इ.
Âयामुळे अशी वैयिĉक िनåर±णातील मािहती अिधक जाÖत पåरणामकारक व ÿाथिमक
ÖवŁपाची सÂय असते. Âयांचा उपयोग संशोधनाचे िनÕकषª काढताना होतो. munotes.in

Page 105

तÃय संकलन
105 ६) सहकायª (Co-ordination):
वैयिĉक मुलाखती मÅये दोÆही प± ÿÂय± भेटत असÐयाने Âयां¸यामÅये एक ÿकारचा
िजÓहाळा िनमाªण होतो. आपुलकìची भावना िनमाªण होऊन उ°रदाÂयांकडून संपूणª
सहकायª ÿाĮ होते. वेळेचे बंधन नसते Âयामुळे िदघª चच¥तून अिधक मािहती ÿाĮ होते.
७) युĉìवादाचा उपयोग (Use of Debetting):
मुलाखतकार Óय³ ती, ÿिशि±त, कलािनपूण, असÐयाने तो आपÐया संभाषण चातुयाªमुळे व
बुĦी कौशÐयाने िविवध यु³ तीवादाचा उपयोग कŁन अिधक खाजगी व गुंतागुंतीचे वैयिĉक
ÿÔ न िवचाŁन अिधक मािहती गोळा करीत असतो.
८) अनौपचाåरक चचाª (Informal Information):
यात वेळेचे व ÿÔ न सं´येचे बंधने नसÐयामुळे अनौपचारीक चचाª करीत संशोधना¸या ŀĶीने
अिधक मािहती ÿाĮ करता येते. इतर िवषयांची ÿÔ ने सहज िवचारता येतात. Âयामुळे
संशोधनाकरीता सिवÖतर मािहती गोळा होते.
९) उ°म ÿितसाद (Response Rate):
उ°रदाÂयांची पूवª परवानगी घेऊनच Âया¸या सोईनुसार मुलाखत घेतली जात असÐयाने
दोनही प±ाकडील उ°म ÿितसाद िमळतो. Âयामुळे उ°रदाता Öवत: रस घेऊन योµय तो
ÿितसाद मुलाखतदारास देतो. Âयामुळे दज¥दार सखोल मािहती ÿाĮ होते.
१०) सोईÖकर पĦत (Suitable Process):
ºयावेळी संशोधनाकरीता मािहती ही मयाªिदत लोकांकडून गोळा करावयाची असते िकंवा
नमुना सं´या मयाªिदत असते तेÓहा ही पĦत सोयीÖकर ठरते. तसेच मयाªिदत भौगोिलक
पåर±ेýातील Óय³ तीची मािहती ¶यावयाची असते. तेÓहा ही पĦत कंपनीला फायदेशीर
असते.
११) ÿाÂयि±काचा उपयोग (Use Demonstration):
वैयिĉक मुलाखत घेत असतानाच उ°रदाÂयास वÖतूची बांधणी, रचना, उपयोग वापर
करÁयाची पĦत, जािहरात, उÂपादनाची वैिशĶ्ये इ. बाबत ÿाÂयि±के कŁन दाखिवता
येतात. Âयामुळे मुलाखत अिधक ÿभावी ठŁन Âयातून अिध°म मािहती ÿाĮ होते.
पूवªúहमुĉ मािहती िमळते.
१२) अिशि±त लोकांकडून मािहती (Illiterate People):
Óययिĉक मुलाखत घेताना तŌडी ÿÔ न िवचाŁन अिशि±त वगª, ľी वगª आिण पडदादान
ľी वगाªकडूनसुĦा सहज मािहती ÿाĮ करता येते.
munotes.in

Page 106

िवपणन संशोधन - I
106 १३) मुĉमािहती (Free Information):
उ°रदाÂयांस हे मािहत असते कì आपण िदलेली मािहती व आपले नाव, प°ा हा गुĮ
रािहल तो ÿÔ न कÂयाªकडून जािहर होणार नाही. या िवĵासाने तो मुĉपणे आपले िवचार
मांडू शकतो. Âयामुळे मुĉपणे सÂय मािहती उपलÊध होते.
१४) हावभाव व शाåररीक हालचाली तपासणी (Facial Expression):
ÿÔ न िवचारÐयानंतर उ°रदाÂयां¸या चेहöयावरील हावभाव, शाåररीक हालचाली
मानिसकता सहज त पासता येते. Âयामुळे चुकì¸या उ°रांची सहज नŌद ठेवता येते. Âयां¸या
वतªणूकìतील बदलाचा अËयास करता येतो.
१५) मोठ्या ÿijावलीचा उपयोग करता येतो (Long Questionary):
मुलाखत घेत असताना दोÆही Óय³ तीची पूवª परवानगी घेतली जात असÐयाने वेळेचे बंधन
नसते. Âयामुळे मोठ्या सं´यां¸या ÿÔ नावलीचा सहज उपयोग कłन सिवÖतर मािहती ,
आकडेवारी गोळा करता येते.
ब) वैयिĉक मुलाखतीचे तोटे (Disadvantages of personal interview):
१) अित खिचªक पĦत (Costly Method):
मुलाखत कÂयाªस ÿथम ÿिश±ण īावे लागते. मुलाखती करीता सतत बाहेरगावी ÿवास
खचª करावा लागतो व ÿवासाबरोबर इतर खचª सुĦा येतो. Âयामुळे वैयिĉक मुलाखतीस
टपाल सव¥±णापे±ा अिधक खचª येतो.
२) वेळखाऊ ÿिøया (Time Consuming):
वैयिĉक मुलाखत ही वेळखाऊ पĦत आहे. ÿवासास वेळ, ÿÂय± मुलाखतीस वेळ व
मुलाखती पूवê तयारी करीता वेळ लागतो. Âयामुळे वेळेचा अपÓयय होतो. तसेच बö याच वेळा
िदशाहीन चचाª होते. अनौपचाåरक िवषयांवर अिधक चचाª होÁयाची श³ यता असते. Âयामुळे
ही एक वेळ खाऊ पĦत आहे.
३) असहकायª (Non Co -operation):
आज¸या धावपळी¸या जीवनात ÿ Âयेक Óय³ ती आपआपले कायª करÁयात मµन असतात.
Âयाचा कामा¸या वेळा ठरलेÐया लेÐया असतात. Âयामुळे मुलाखतीकरीता Âया¸या जवळ
वेळ नसतो. ते अशा मुलाखती टाळतात िकंवा अितशय अÐपवेळ देतात Âयामुळे अपूणª
मािहती ÿाĮ होते.
४) वैयिĉक कलागुणावर आधाåरत (Personal Skill):
या पĦतीचे संपूणª यशापयश हे मुलाखतकÂयाª¸या वैयिĉक बुĦी चातुयाªवर, संभाषण
कलेवर अवलंबून असते. कलागुण नसÐयास योµय मािहती गोळा कŁ शकत नाहीत.
गुंतागुंतीचे ÿÔ न िवचारता येत नाहीत. munotes.in

Page 107

तÃय संकलन
107 ५) अयोµय Óय³ ती ची िनवड (Biased Sampling):
जर ÿथमच मुलाखतदार व उ°रदाता यांची िनवड करÁयात चूक झाÐयास Âयां¸यापासून
गोळा केलेली मािहती चुकìची ठरते. संपूणª संशोधन िदशाहीन होते. वेळेचा व पैशाचा
दुŁपयोग होतो.
६) ÿिश±ण (Training):
मुलाखत घेÁयापूवê मुलाखतदाराला ÿथम ÿिश±ण īावे लागते. Âयामुळे ÿिश±णाचा खचª
वाढतो. तं² Óयĉì शोधणे कठीण असते. अनेक वेळा ÿिश±ण देऊन सुĦा अनेक Óयĉì
Öवतः¸या मनाने मुलाखत घेतात Âयामुळे सवª खचª वाया जातो.
७) अवघड िनयंýण (Uncontrolable):
या पĦतीत मुलाखत घेणाöया Óयĉì सतत मुलाखत घेत बाहेरगावी असÐयाने Âयां¸यावर
िनयंýण ठेवणे अवघड असते ÿवास खचाªत ĂĶाचार होÁयाची श³ यता असते.
८) मोठ्या ÿमाणात मुलाखती (Large Scale interview):
अनेकवेळा मुलाखत घेणाöया Óयĉìचे मानधन हे मुलाखती¸या सं´येवर अवलंबून
असÐयाने मुलाखतदार एकाच िदवशी अनेक लोकां¸या मुलाखती घेतो, Âयामुळे गŌधळ /
गदê होऊन योµय मािहती िमळत नाहीत. तÃयामÅये दजाª नसतो.
९) उ¸च Óयĉìकडून मािहती िमळत नाही (law Response Rate) :
समाजातील उ¸च अिधकारी वगª व राजकìय पुढारी आिण कामात गुंतलेÐया Óयĉìकडे
वेळ नसÐयामुळे अशा Óय³ तीची मािहती िमळत नाही. उदा. डॉ³टर , इंिजिनअसª, राजकìय
पुढारी, Óयावसाियक लोक , समाजिÿय Óय³ ती इ.
१०) अपूणª मािहती (Insufficient Information) :
या पĦतीत मुलाखत घेत असतानाच उ°रे िलहóन ¶यावी लागतात. िमळत असलेली
मािहती मुलाखत घेणारा सवª अचूकपणे िलहó शकत नाही. Âयामुळे संशोधनाचे िनÕकषª
चुकìचे ठरतात.
११) िवÖतृत ÿवेशात अयोµय (Not Used in Wide area):
उ°रदाते जर िवÖतृत भौगोिलक ÿदेशात िवखुरलेले असतील तर Âया¸या मुलाखतीकåरता
ÿवास करणे अितशय अवघड होते. मोठ्या ÿमाणावर ÿवास खचª होतो. आंतरराÕůीय
ÿदेशात ही पĦत योµय ठरत नाही.
१२) वातावरण िनिमªती (Created Special Environment):
मुलाखत घेताना वातावरण िनिमªती करावी लागते. Âयािशवाय उ°म ÿितसाद िमळत
नाहीत. Âयाकåरता खचª येतो. वेळ वाया जातो. ÿÂयेक िठकाणी श³ य होत नाहीत Âयामुळे
योµय दज¥दार मािहती िमळत नाही. munotes.in

Page 108

िवपणन संशोधन - I
108 क) वैयिĉक मुलाखतीचे ÿकार (Types of Personal Interview):
अ) रचनाÂमक मुलाखत (Structured Interview):
या ÿकारात ÿथम एक सिवÖतर ÿÔ ना वलीचे ÖवŁप तयार केलेले असते व Âया
ÿÔ नावलीतील ÿÔ न øमानुसार मुलाखत ¶यावी लागते. Âयामुळे या संशोधन पĦतीचे
Öवłप ताठर असून साचेबंद असते. Âयामुळे मुलाखतकÂयाªस ÿिश±णाची, कलागुण
कौशÐयाची आवÔयकता नसते.
ब) अधªरचनाÂमक मुलाखत (Half Structured Interview):
या ÿकारात ÿथम एक आधारभूत काही महßवा¸या ÿÔ नासंबंधी ÿÔ नावली तयार करावी
लागते. मुलाखत घेत असताना इतर चच¥बरोबर या ÿÔ नांची उ°रे िमळवावी लागतात.
Âयाकरीता मुलाखत कÂयाªस आपÐया ²ानाचा, कौशÐयाचा वापर करावा लागतो. ही पĦत
अिधक पåरणामकारक ठरते.
क) अरचनाÂमक मुलाखत (Unstructured Interview):
या पĦतीत मुलाखतकताª मुĉपणे चच¥Ĭारे अनेक ÿÔ न िवचाŁन संशोधनासंबंधीत मािहती
गोळा करीत असतो. ÿÔ ना वली तयार केलेली नसते. ही मुलाखत संपूणª चच¥तून व
मुलाखतकÂयाª¸या ²ान, कौशÐय कलागुणावर आधाåरत असते. संशोधना¸या गरजेपे±ा
अिधक इतर िवषयांची मािहती िमळते. Âयामुळे वेळ वाया जातो.
ड) क¤िþत मुलाखत (Focused Group Interview):
या पĦतीत मुलाखत घेणारी Óय³ ती उ°रदाÂयासमोर अनेक ÿÔ न एकाच वेळी ठेवीत
असतो आिण या सवª ÿÔ नासंबंधी चचाª कłन एकाच वेळी मािहती गोळा केली जाते. Âयाची
नŌद ठेवली जाते. Âयामुळे वेळेची बचत होतो. असंबंधीत ÿÔ न टाळले जातात. वायफळ
चचाª होत नाहीत. ÿÔ नावली नसÐयाने ताठरता नसते. मुलाखतीत लविचकपणा राहतो.
इ) सिवÖतर मुलाखत (Depth Interview):
या ÿकारात पूवª तयारी करावी लागत नाही िकंवा ÿÔ नावलीसुĦा तयार करावी लागत नाही.
वेळेचे बंधन नसते. मुलाखत घेणारा व देणारा यां¸यामÅये चचाª व गÈपागोĶीĬारे संभाषण
चालू असते. Âयातून मुलाखत घेणारा योµय ती मािहती िलहóन घेत असतो. मुलाखत देणारी
Óय³ ती Öवत:चे िवचार, कÐपना, िसĦाÆत मांडू शकते. Âयामुळे सखोल, सिवÖतर पूवªक
मािहती िमळते, याĬारे úाहकांचे मानसशाľ, वतªणूक, Öवभाव, आवडी-िनवडी, अिभÿाय,
ÿितिøया, मुĉपणे िमळिवता येतात. úाहकां¸या अंतमªनाचा वेध घेतला जातो.
३.६ िनåर±ण पĦती (OBSERVATION METHOD) संशोधना¸या या पĦतीत संशोधनाकरीता आवÔयक असणारी मािहती / तÃये गोळा
करÁयाकåरता संशोधक Öवत: úाहकांचे िनरी±ण करतो. úाहकाला पूवª कÐपना िदलेली
नसते िकंवा ÿÔ नावली तयार कŁन मुलाखत सुĦा घेतली जात नाही तर फĉ úाहकांची munotes.in

Page 109

तÃय संकलन
109 वतªणूक, ÿितसाद, हावभाव, शारीåरक हालचाली इ.चे िनरी±ण केले जाते. Âयाची नŌद
ठेवली जाते. िविøतंýाची गुणव°ा, मुÐयमापन पåरणामकारकता तपासÁयासाठी उपयोग
होतो. तसेच úाहकां¸या सवयी, खरेदीची पĦत, िवपणीतील ÿवाह , िविशĶ घटक, उÂपादन,
बोधिचÆह, āॅÆडनेम बाबत Âयाची ÿितिøया, अिभÿाय याबाबत िनåर±ण केले जाते व Âयाची
नŌद ठेवली जाते. ही एक ÿÂय± ÿाथिमक मािहती गोळा करÁयाची सोपी पĦत असून
याĬारे सÂय व अचूक मािहती गोळा करता येते. तसेच ÿसंगाŁप úाहकां¸या वतªनाची नŌद
ठेवता येते. पूवªúह मु³ त मािहती िमळते. खचª व वेळही वाचतो.
अ) िनåर±ण पĦतीची वैिशĶे (Features of Observation Method):
१) िनरी±ण Ìहणजे एखाīा गोĶीचे काळजीपूवªक पåर±ण करणे िकंवा पाहणी करणे व
Âयांची नŌद ठेवणे होय.
२) िनरी±ण पĦत ही ÿाथिमक मािहती गोळा करÁयाची साधी , सोपी, सरळ पĦतशीर ,
शाľीय पĦत आहे.
३) संशोधन िवषयासंबंधीच úाहक वतªनाचे िनरी±ण केले जाते.
४) िनरी±ण पĦत ही एखाīा िविशĶ गोĶीसंबंधी / घटनेसंबंधी िकंवा मयाªिदत úाहकां¸या
वतªनासंबंधी पåर±णाची पĦत होय.
५) िनरी±ण हे úाहकां¸या बाĻ वतªनासंबंधी - शाåररीक हालचाली िकंवा अंतमाªन
वतªनासंबंधी मानसशाľीय िकंवा दोÆही िøयेबाबत केले जाते.
ब) िनरी±णा¸या पĥती (Types of Observation Method):
१) रचनाÂमक व अरचनाÂमक िनरी±ण प Ħत (Structured & Unstructured
Ovservation Method) :
रचनाÂमक िनरी±ण पĦतीमÅये िनरी±णकÂयाªला िनåर±णाचा हेतू व उĥेश यांची
पूवªकÐपना िदलेली असते. कशाचे, केÓहा, िनरी±ण करावे हे अगोदर सांिगतले असÐयाने
Âयात बदल होत नाही. Âयामुळे सरळ सोपे िनरी±ण करता येते.
अरचनाÂमक िनरी±ण पĦतीत सवªच úाहकां¸या संपूणª खरेदी िवøì¸या हालचालीचे
िनरी±ण केले जाते. Âयातून संशोधनास आवÔयक तेवढीच मािहती गोळा केली जाते.
अरिचत ÿÔ नावलीचा वापर करता येतो.
२) ÿÂय± िनरी±ण व अÿÂय± िनरी±ण (Disguised & Non disguised
observation Method):
दुकानदार Öवत:च úाहकांचे सरळ ÿÂय± िनरी±ण करतो व Âयाची नŌद ठेवतो. पण तो
Öवत: िनरी±क आहे हे úाहकांना जाणवू देत नाही. Âयामुळे úाहक नैसिगªक िøयेĬारे आपले
Óयवहार करीत असतो. ही सोपी ÿÂय± िनरी±ण पĦत आहे. सÂय व अचूक मािहती
िमळते. अÿÂय± िनरी±ण पĦतीत दुसरा िनरी±क नेमून Âयामाफªत िनरी±ण केले जाते. munotes.in

Page 110

िवपणन संशोधन - I
110 ३) यांिýक व मानवी िनरी±ण पĦती (Human & Mechanical observation
Method):
िनरी±ण हे आधुिनक अनेक यंýा¸या साहाÍयाने केले जाते. उदा. आयकॅमेरा,
सी.सी.िट.Óही. रेकॉडªर, िÓहडीओ कॅमेरा, टेपरेकॉडªर, ॲडीओिमटर इ. यंýा¸या साहाÍयाने
úाहकां¸या हालचालीचे िचिýकरण कŁन ÂयाĬारे िनरी±ण केले जाते. तसेच गदê¸या
िठकाणी मानवी कमªचारी उभे कŁन Âयां¸यामाफªतसुĦा अनेक वेळा िनåर±ण केले जाते.
यांिýक िनरी±णापे±ा अिधक िविशĶ हालचालीची मािहती हवी असÐयास मानवी िनरी±ण
योµय ठरते.
४) नैसिगªक िनåर±ण व ÿायोिगक िनåर±ण (Natural & Exprimental
observation Method):
नैसिगªक िनåर±णात úाहकांना पूवª कÐपना िदलेली नसते िकंवा Âया¸या नकळत सवª
िनåर±ण केले जाते. तर ÿायोिगक पĦतीत úाहकांना पूवª कÐपना िदली जाते. Âयां¸या
संम°ीने िनåर±ण केले जाते.
क) िनåर±ण पĦतीचे फायदे (Advantages of Observation Method) :
१) अचूकता (Accurate):
या पĦतीत िमळणारी ÿाथिमक मािहती ही Öवत: संशोधक िकंवा िनåर±क गोळा करीत
असÐयाने मािहती सÂय व अचूक ÿाĮ होते.
२) Öवावलंबीपणा (Independance):
या पĦतीत संशोधनासाठी आवÔयक असणारी तÃये गोळा करÁयासाठी दुसö या Óयĉìवर
अवलंबून राहावे लागत नाही कारण संशोधक िकंवा Âयांचा ÿितिनधी िनरी±क Öवत:च ती
मािहती िमळिवतो.
३) आिथªक बचत (Lowcost):
िवपणन संशोधना¸या इतर पĦतीपे±ा ही पĦत अÐपवेळी व कमी खिचªक आहे. मािहतीचे
िवĴेषणाकरीता लागणारा खचªही अÐप येतो.
४) ÿसंगानुłप मािहती (Update Information):
िनरी±ण करीत असताना घडणाöया िविवध ÿसंगानुŁप úाहकां¸या हालचाली, ÿितिøया,
मत ÿदशªन इ. ची सहज मािहती िमळिवता येते. िविवध िवषयासंबंधी सहज िनåर±ण कŁन
संशोधनास चालना देता येते. नवीन नवीन िवषयांवर संशोधन करता येते.
५) úाहक वगाªची सखोल मािहती (Depth Information):
या पĦतीĬारे úाहकांची सवा«िगण सहज मािहती िमळते. ÿÔ नावलीदारे ÿÔ नाइतकìच
मयाªिदत मािहती िमळते. परंतु येथे संपूणª Óयवहाराचे िनåर±ण होत असÐयाने सखोल
मािहती िमळते. munotes.in

Page 111

तÃय संकलन
111 ६) उ°म पĦत (Good Method):
िवपणन िवषयक ÿÔ न समÖया सोडिवÁयासाठी इतर पĦतीपे±ा ही िनåर±ण पĦत सोपी व
उ°म आहे. ÿÂय± úाहकांचे िनरी±ण करता येते. Âयामुळे सखोल व अचूक मािहती िमळते.
७) वतªणुकìिवषयीची मािहती (Behaviour):
िनåर±ण पĦतीमÅये úाहकां¸या ÿÂयेक हालचालीचे पåर±ण तपासणी केली जात असÐयाने
úाहकां¸या वÖतू िवषयक, खरेदी िवषयक, वतªणूक िवषयक मािहती उपलÊध होते.
८) नवीन नवीन कÐपना शोधता येतात (New Ideas):
úाहकांचे िदघªकालीन िनरी±ण केले जात असÐयामुळे सवª हालचालéमधून अजून नवीन
नवीन कÐपना सुचतात. Âयातून नवीन संशोधनास चालना िमळते.
९) पूवªúहमुĉ मािहती (Unbias Information):
या िठकाणी úाहकांचे िनरी±ण करताना Âयांना पूवª कÐपना / मािहती िदलेली नसते. Âयामुळे
úाहकां¸या हालचाली, वतªवणूक, नैसिगªक िøयेÿमाणे चालू असतात. Âयामुळे मािहती
पूवªúहमुĉ िमळते. Âयाचे िनåर±ण कŁन अंितम िनÕकषª अचूक काढता येतात.
ड) िनåर±ण पĦतीचे तोटे-मयाªदा (Disadvantage of observation Method):
१) मयाªिदत उपयोग (Limited Use):
या पĦतीĬारे िवपणनातील सवªच समÖया सोडिवÁयासाठी उपयोग होत नाही. तर इतर
संशोधनास मािहती (ÿाथिमक मािहती) देÁयाकåरता उपयोग होतो. िविशĶ िवषयासंबंधी
संशोधन होत नसÐयास मािहतीचा उपयोग होत नाही.
२) खिचªक व वेळखाऊ पĦत (Costly & Time Consuming Method):
ºयावेळी िनवडलेÐया नमुÆयाकडून िविशĶ घटना / Óयवहाराबाबत हालचाली Âवåरत
घडतात. तेÓहा वेळेत बचत होऊन अÐप खचाªत िनरी±ण होते. परंतु ती िविशĶ घटना,
मयाªिदत úाहकवगª असÐयास Âयांना पुÆहा Âयाच घटनाøम करÁयासाठी िदघªकाळ लागतो.
Âयामुळे खचª व वेळही वाढतो.
३) अचूक व सÂय मािहती िमळत नाही (Not Currect Information):
िनåर±ण ÓयĉìĬारे होताना मानवी चूका होतात. तर यांिýक िनरी±णात अनेक गोĶी¸या
िनरी±णाची नŌद नसते. यांिýक उपकरणे बंद पडणे, नादुŁÖत असणे, िवīुत पुरवठा बंद
होणे इ. कारणामुळे सÂय व संपूणª मािहती गोळा होत नाही.
४) अयोµय पĦतीचे िनरी±ण (Non suitable observation):
िनåर±कास योµय ÿिश±ण िदले नसÐयास िकंवा Âयांचा पूवªúह दुिषतपणा असÐयास
अयोµय व चुकìचे िनरी±ण होऊन नŌदी चुकतात. Âयामुळे संपूणª संशोधनाचे िनÕकषª
धोकादायक ठरतात. munotes.in

Page 112

िवपणन संशोधन - I
112 ५) Óयĉìगत मुलाखतीची गरज भासते (Use of Personal Interveiw):
úाहकां¸या हालचालीचे िनåर±ण केले जात असले तरी úाहकांचे मतÿदशªन अिभÿाय,
ÿितिøया इ. िवषयी बौ िĦत मािहतीकरीता Óयĉìगत मुलाखतीची आवÔयकता भासते.
६) िवशेष काळजी व गुĮता (Specia l Carried and Secrecy ):
िनरी±ण करताना िवशेष काळजी ¶यावी लागते. तसेच गुĮता पाळावी लागते. अÆयथा
योµय, सÂय मािहती िमळत नाही. úाहकां¸या वतªनात लगेच बदल होतो. Âयामुळे
पूवªúहदूिषत मािहती िमळते.
७) इतर संशोधन अहवालांची मदत (Use other Research Report):
संशोधनाचे अंितम िनÕकषª काढताना आकडेवारी व भूतकालीन मािहती लागते ती मािहती
िनरी±ण कŁन िमळत नाही.
८) नमुना िनवड करणे अवघड (Sampling):
या पĦतीत कोणÂया Óयĉì ची िनवड करावी Âयांचे िनåर±ण करावे हे ठरिवणे अितशय
अवघड असते. या िनवडीकåरता िविशĶ आधार, गृिहते, वैिशĶे आिण िसĦांत नाहीत.
Âयामुळे अयोµय मािहती िमळते.
३.७ संशोधनास आवÔयक असणारी मािहती िमळिवÁयाचे बाĻ ľोत (SOURCES OF SECONDARY DATA) टेबल संशोधनाकरीता आवÔयक असणारी मािहती ही बहòतेक वेळा बाĻ, दुÍयम सामुúीĬारे
गोळा केली जाते ही सवª मािहती अंतगªत व बिहगªत मागाªने उपलÊध होते. अंतगªत मागª
Ìहणजे कंपनी¸या भूतकालीन नŌदी, वािषªक लेखे, अहवाल, िवøì अहवाल नŌदी ,
मागणी¸या नŌदी , तसेच कंपनीतील िविवध िवभागातून चालणारा पýÓयवहार इ. होय. याĬारे
उपलÊध होणारी सवª मािहती असंघिटत व िवखुरलेली असते. Âयामुळे Ļा मािहतीचा
उपयोग करÁयापूवê ती एकिýत करावी लागते व ितचे संकलन कłन िवĴेषण करावे
लागते. तेÓहाच ही मािहती संशोधनाकरीता वापरता येते.
जेÓहा संशोधनाकरीता आवÔयक असणारी मािहती अंतगªत मागाªनी पूणªपणे िमळत नाही
तेÓहा बाĻ मागाªनी मािहती गोळा करावी लागते. Âयास बिहगªत मािहती असे Ìहणतात. ही
मािहती Óयापारी मंडळे, सरकारी ÿकाशने, वािणºय मंडळे यांचे वािषªक अहवाल, मािसके,
वतªमानपýे याĬारे ÿकािशत जाहीर झालेली मािहती होय. ही सामुúी िमळिवÁयाचे खालील
मागª आहेत.
३.७.१. सामुúी िमळिवÁयाचे मागª (Sources of data):
१) अंतगªत ľोत (Internal Sources):
िवपणन संशोधनाकरीता उīोगसंÖथेमÅये उपलÊध असलेÐया भूतकालीन मािहतीला
अंतगªत सामुúी असे Ìहणतात. अशी सवª सामुúी Âयाच उīोग संÖथेतील असÐयाने आिण munotes.in

Page 113

तÃय संकलन
113 िवषयासंदभाªतील असÐयाने ती Âवåरत गोळा करता येते. समÖया सुýणाकरीता व अंितम
िनÕकषª िशफारशी ठरिवताना Ļा मािहतीचा जाÖत उपयोग होतो. ही सवª मािहती अचूक व
िवĵासाहªता असते. तर समÖयांचे ÖवŁप लहान व कायª±ेý मयाªिदत असेल तर या मागाªने
मािहती गोळा कłन संशोधन पूणª करता येते. परंतु समÖया निवन व कायª±ेý िवÖतारीत
असेल तर या मागाªने मािहती गोळा करÁयासाठी Ļा मािहतीचा उपयोग होतो. Ļा
मािहती¸या संकलनास अÐप खचª येतो. मािहती जशी¸या तशी वापरता येते. सÂयतेची
पडताळणी करावी लागत नाही.
उदा. वािषªक अहवाल, लेखा पýके, जुने संशोधनाचे अहवाल, िवøì, उÂपादन व इतर
िवभागाचे वेळोवेळी जािहर केलेले अहवाल, सभांचे इितवृ°, अनुसूची, úाहकांची यादी इ.
माÅयमातून मािहती िमळते.
२) बिहªगत ľोत (External Sources):
शासकìय अिधकारी वगª व िनमशासकìय संÖथा आिण Óयापारी मंडळे िनरिनराÑया
कारणांनी वेळोवेळी आपÐया िवभागांची मािहती जाहीर करीत असतात. तÃये ÿिसĦ करीत
असतात. यासवª मािहतीला दुÍयम बिह«गत सामुúी असे Ìहणतात. अशी मािहती संशोधक
गोळा करीत असतो. या मािहतीचा उपयोग समÖया सोडिवÁयासाठी केला जातो.
अिलकडील काळामÅये मािहती ÿकािशत करÁयाचा महापूर आला आहे. Âयामुळे
संशोधकास जाÖत वेळ खचê न करता ÿचंड मािहती गोळा करता येते. संगणक ÿणालीमुळे
मािहतीचे Âवåरत संकलन, िवĴेषण, सारणीयान िनवªचन करता येते. मािहती िमळिवÁयाचे
मागª - Óयापारी पýके, च¤बर ऑफ कॉमसªची ÿकाशने, सरकारी व िनमसरकारी
कायाªलयाकडून ÿिसĦ झालेली आकडेवारी व मािहती खाजगी जािहरात संÖथा, सव¥±ण
करणाöया िविवध संÖथा, िवīापीठे, शै±िणक संÖथांचे अहवाल इ. तसेच राÕůीय बँका,
जागितक बँक, आंतरराÕůीय नाणेिनधी, इ. असा िविवध संÖथांकडून िनयिमतपणे िविवध
ÿÔ नावर आकडेवारी, मािहती ÿकाशीत होत असते. या मािहतीचा उपयोग संशोधकास
आपली समÖया सोडिवÁयाकरीता करता येतो. ही मािहती जाहीर होत असÐयाने ती सÂय
व अचूक असते. पुÆहा पुÆहा ÿाथिमक मािहती गोळा करावी लागत नाही.
अ) अंतगªत मािहती िमळिवÁयाचे मागª (Internal Source):
िवपणन संशोधनामÅये Óयवसाया¸या वािषªक अहवालातून उपलÊध होणाöया मािहतीला
अंतगªत मािहती असे Ìहणतात.
िविवध ÿकार¸या शासकì य, िनमशासकìय, संÖथाकडून संशोधनास आवÔयक असणारी
मािहती िमळिवÁयाबरोबरच , संशोधनाकरीता आवÔयक असणारी अनेक ÿकारची मािहती
ही संÖथे¸या अंतगªत कारभारातील कागदपýावłन, नŌदीवłन ÿाĮ करता येते. अशी
मािहती जलद व जाÖत ®म न करता अÐपवेळेत संकिलत करता येते. उīोग संÖथेमÅये
वेळोवेळी, िविवध ÿकारची पýके, अनुसूची, अंदाजपýके, नŌदी, अहवाल तयार केले
जातात. तसेच जुने संशोधनाचे अहवाल उपलÊध असतात. या सवाªमधून मािहती िमळते.
ही मािहती िवĵासाहªता असते व उपयुĉ ठरते.
munotes.in

Page 114

िवपणन संशोधन - I
114 i. अंतगªत सामुúीचे फायदे (Advant ages of Internal data):
१) सामुúी ही सोईÖकरपणे व अÐप खचाªत गोळा करता येते.
२) तÃये गोळा करÁयाकरीता जाÖत ®म करावे लागत नाहीत.
३) अशी मािहती संदभª Ìहणून वापरता येते. Âयामुळे वेळेची बचत होते.
४) सामुúी ही संशोधनाची चौकट असते. िविवध िवषयावर मािहती उपलÊध असते.
५) समÖयांचे ÖवŁप व ÓयाĮी जाणून घेणेकरीता व संशोधनाचे गृिहते ठरिवणे िवणे करीता
अशा मािहतीचा उपयोग होतो.
६) अशी मािहती सÂय , अचूक, िवĵासाहªता असते. Âयामुळे िनÕकषª योµय ठरतात.
ii. अंतगªत सामुúीचे तोटे - मयाªदा (Disadvant ages of Internal data):
१) सामुúी ही ÿकािशत असÐयाने ती भूतकालीन असÐयाने ती जूनी व कालबाĻ असू
शकते.
२) सामुúी ही जशी¸या तशी संशोधनाकरीता उपयोगात आणता येत नाहीत.
३) सामुúीची सÂयता पडताळून पाहÁयाकरीता ÿाथिमक सव¥±ण करावेच लागते. Âयामुळे
वेळ व पैसा खचª होतो.
४) सामुúीमÅये काही कमतरता िकंवा असÂयता असेल तर संशोधनातसुĦा गौणपणा
येतो.
५) दुÍयम सामुúीतील मािहती आपÐया समÖयासंबंधी, संशोधन िवषयी संबंधीत नसते
Âयामुळे संशोधन योµय िदशेने होत नाहीत. संशोधनाचा खचª व वेळ वाया जाÁयाचा
धोका असतो
ब) मािहती िमळिवÁयाचे बिहगªत मागª (External Source):
१) Óयापारी िनयतकालीके (Trade publications):
Óयापारी वगाªस िनयिमत मागªदशªन करÁयाकरीता अनेक िव°ीय संÖथा िनयिमत Öवłपात
वतªमान पýे व मािसके यामधून आिथªक व Óयापारी Öवłपाची मािहती ÿकािशत करीत
असतात. या संÖथा अशा ÿकारची मािहती िनयिमत व सातÂयाने गोळा कłन ती ÿकािशत
करीत असÐयाने या मािहतीचा उपयोग संशोधन कामाकरीता होतो.
उदा. िबझनेस ůेड, िबझनेस इंिडया, इकॉनॉिम³स टाइÌस , टाइÌस ऑफ इंिडया, बँक
बुलेटीन इ. या सवाªĬारे उīोगसंÖथा उÂपादन, िव°ीय घडामोडी , आिथªक बदल याबĥल
मािहती ÿकािशत करतात. या मािहतीचा उपयोग संशोधन कÂयाªस िनÕकषª काढताना होतो.
munotes.in

Page 115

तÃय संकलन
115 २) मागªदिशªका (Guide Books):
च¤बर ऑफ कॉमसª व वािणºय मंडळे व िविवध िव°ीय Óयापारी संÖथा संशोधनास
आवÔयक असणारी िविव ध ÿकारची मािहती व आकडेवारी Óयापारी मागªदिशªकेमाफªत
ÿकािशत करीत असतात. यामÅये निवन उÂपादक वगª, उÂपादन पĦती , अिभकत¥ आिण
घाऊक Óयापारी यां¸या िवषयीची मािहती असते. या मािहतीचा उपयोग संशोधन कायाªत
होतो.
३) वगªणी सेवा (Subscription services):
अनेक Óयापारी मंडळे व संघटना आपÐया सभासदांकडून ठरािवक वगªणी गोळा कŁन
Âयांना आवÔयक असणारी िविशĶ ÿकारची मािहती िनयिमतपणे ठरािवक कालखंडानंतर
पुरिवत असतात. या मािहतीचा उपयोग संशोधन कायाªत होतो.
४) च¤बर ऑफ कॉमसªची ÿकाशने (publication of chamber o f commerce ):
ही पूणªपणे Óयावसाियक Óयापारी संघटना असून Óयापार िवषयक मािहती गोळा कŁन ती
मािसके, वािषªक अहवाल, वतªमानपýे यां¸या ÖवŁपात सभासदांना व जनतेला पुरिवली
जाते. तसेच खास सभासदांसाठी एक Óयापारिवषयक úंथालय उभारÁयात आले असून या
माफªत देशी िवदेशातील मािहती मािसके, अहवाल उपलÊध कŁन िदले जातात. या सवª
मािहतीचा उपयोग िवपणन संशोधनाकरीता होतो.
५) िव°ीय ÓयवÖथापकìय सÐलागारांची ÿकाशने (Financial publication):
िविवध िव°ीय संÖथा, ÓयवÖथापकìय सÐलागार संÖथा, िवपणन िवषयक मािहती गोळा
करतात आिण आपÐया सभासदांना िनयिमत ÖवŁपात पुरिवतात. Ļा सÐलागार संÖथा
आिथªक व Óयापार िवषयक Óयवहाराशी ÿÂय± संबंधीत असÐयाने मािहती सÂय व अचूक
िमळते.
६) बँका व िव°ीय संÖथांचे अहवाल (Report of Banks and financial
Institution):
अनेक Óयापारी बँका व िविवध िव°ीय संÖथा आिण भाग बाजार आपले आिथªक
Óयवहारासंबंधी मािहती िविवध माÅयमाĬारे ÿकािशत करीत असतात. Ļा संÖथा वािषªक
अहवालातून िविवध ÿकारची मािहती जाहीर करतात Ļाचा उपयोग दुÍयम सामुúी Ìहणून
संशोधकास होतो.
७) ÿमंडळाचे लेखे ब वािषªक अहवाल (Company’s Financial Annual Report):
कंपनी कायīातील तरतुदीनुसार सवªच सावªजिनक ÿमंडळाना आपले वािषªक लेखे व
अहवाल सभासदांना व जनतेकरीता ÿकाशीत करावी लागतात. या अहवालात ÿमंडळाची
मािहती व Óयवहाराची उलाढाल िदलेली असते. यावłन Âया कंपनीची िÖथती व इतर
उīोगाची िÖथती ल±ात येते. या मािहतीचा उपयोग संशोधन कायाªत होतो. munotes.in

Page 116

िवपणन संशोधन - I
116 यािशवाय िविशĶ úंथालये, सरकारी ÿकाशने, िनम सरकारी संÖथाचे अहवाल,
आंतरराÕůीय संÖथा व सामुिहक अËयासगट यांचे ÿकािशत सािहÂयातून िविवध ÿकारची
मािहती उपलÊध होते. या मािहतीचा उपयोग कłन िव°ीय , िवपणन िवषयक संशोधन केले
जाते.
३.८ दजाªÂमक आिण सं´याÂमक संशोधन (QUALITATIVE AND QUANTITATIVE RESEARCH) िवपणन संशोधनाचा संबंध मु´यतः काय? कोठे? िकती? कसे? केÓहा? कोण? इ. ÿijांची
उ°रे शोधÁयाशी असतो. Âयापैकì काय? क¤Óहा? कोण आिण कसे? हे ÿij सं´याÂमक
तÃये (मािहती) उपलÊध करतात तर का? ÿijांĬारे माणसां¸या वतªनाबाबत जसे ÿितिøया,
ŀिĶकोन, अúøम इ. दजाªÂमक तÃये उपलÊध होतात.
३.८.१ दजाªÂमक संशोधन (Qualitative Research):
संशोधनाला मानवी वतªनाचा अËयास सं´याÂमक पĦतीने मांडणे नेहमीच अवघड असते.
जसे ŀिĶकोन, अúøम िकंवा Âयांचे एखाīा वÖतूबाबत मत इ. जसे कोलगेट कंपनीचे
'वेद्शĉì ' ही टूथपेÖट िकती लोक खरेदी करतात व Âयां¸या खरेदीची वारंवाåरता काय
आहे. हे सं´याÂमकŀĶ्या मांडणे श³य आहे. परंतु कोलगेटची 'वेद्शĉì ' ही टूथपेÖट लोक
का खरेदी करतात ? Âयांचे Ļा टूथपेÖटबĥल काय ŀिĶकोन िकंवा ÿितिøया आहे ? हे ÿij
मानवी वतªनाशी िनगिडत असून ते 'दजाªÂमक संशोधनाĬारे' हाताळता येतील.
थोड³यात दजाªÂमक संशोधनात काय ? िकंवा िकती ? Ļा ÿijांऐवजी का ? ÿijांचे मानव
वतªन अËयासले जाते. क¤िāÈप िड³शनरीनुसार, दजाªÂमक संशोधन हे एक ÿकारचे िवपणन
संशोधन असून ÂयाĬारे लोकांचे मत िकंवा भावना शोधून काढणे हा उĥेश असतो.
दजाªÂमक संशोधनाचा हेतू मानवी वतªनाचा अËयास करणे हा असून Âयांचे हे वतªन का
घडते Ļाबĥल कारण मीमांसा केली जाते.
थोड³यात, लोकां¸या वतªनाचा, भावनांचा, ŀĶीकोनांचा िकंवा िवचारांचा अËयास Ìहणजे
‘दजाªÂमक संशोधन’ होय.
३.८.२ दजाªÂमक संशोधनाची वैिशĶ्ये (Features of Qualitative Research):
१) दजाªÂमक संशोधन हे अÆवेषणाÂमक संशोधन असून Âयामुळे एका समÖयेचा सखोल
अËयास कłन समÖयेची उकल केली जाते.
२) काही वेळेस संशोधकास सं´याÂमक मािहती¸या आधारावर संशोधनास सुŁवात
करता येत नाही. Âयासाठी समÖयेबाबत सखोल मािहती िमळÁयाकåरता दजाªÂमक
संशोधन केले जाते.
३) सं´याÂमक संशोधना¸या आधारावर काढलेले िनÕकषª दजाªÂमक संशोधनाĬारे
िÖवकारले जातात िकंवा नाकारले जातात. munotes.in

Page 117

तÃय संकलन
117 ४) दजाªÂमक संशोधकात सखोल चौकशी, िनåर±ण व यथातÃय वणªन Ļा तंýाचा उपयोग
केला जातो.
५) संशोधक उ°रदाÂयांशी ÿÂय± संबंध साधून Âयां¸या ÿितिøया घेतात िकंवा
पåरिÖथती जाणून घेतात.
६) दजाªÂमक संशोधनाĬारे मानवी वतªन ÿÂय±ात अËयासले जात असÐयाने काढलेले
िनÕकषª हे पूवªúह दूिषत नसतात.
३.८.३ सं´याÂमक संशोधन (Quantitative Research):
सं´याÂमक संशोधन ही तÃय संकलनाची अशी पĦती आहे कì, ºयाĬारे सं´याÂमक
मािहती गोळा कŁन दोन िकंवा अिधक चलामधील संबंध Öथािपत केला जातो. एखाīा
पåरिÖथतीचे िववेचन सं´याÂमक मािहती¸या आधारे केले जाते. उदा. एखाīा वषê
M.B.B.S. ¸या ÿवेशासाठी िकती िवīाÃया«नी अजª केले आहेत? Ļा ÿijाचे उ°र
सं´याÂमक जसे ५०,००० िकंवा ७०,००० असे आहेत.
थोड³यात, सं´याÂमक संशोधन हे िमळिवलेली मािहती सं´येĬारे मांडून ÂयामÅये
सं´याशाľीय तंýांचा वापर एखाīा पåरिÖथतीचे िवĴेषण करÁयासाठी केला जातो.
३.८.४ सं´याÂमक संशोधनाची वैिशĶ्ये (Features of Qualitative Research):
सं´याÂमक संशोधनाची वैिशĶ्ये खालीलÿमाणे सांगता येतील:
१) तÃयांचे संकलन हे सं´या Öवłपात िकंवा गिणतीय पÅयतीने केले जावून Âयांची
मांडणी, सारणी, आराखडा िकंवा आलेखाĬारे केली जाते.
२) दोन िकंवा अिधक चलांमधील सहसंबंध Ļा संशोधनात ÿÖथािपत केला जातो.
३) Ļा ÿकारचे संशोधन वारंवार करणे श³य असते.
४) दजाªÂमक संशोधना¸या तुलनेत सं´याÂमक संशोधन हे अिधक उिĥĶानुवतê असते.
५) एकुण समúातून मोठ्या Öवłपाचा नमुना Ļा संशोधनाकåरता घेता येतो.
६) सं´याÂमक संशोधनात तÃय संकलन हे मुलाखत, ÿijावली, सव¥±ण िकंवा उपलÊध
मािहती¸या आधारे करता येते.
३.९ ÿायोिगक संशोधन (EXPERIMENTAL RESEARCH) िवपणना¸या ±ेýात िविवध ÖवŁपाचे ÿयोग करÁयासाठी बराच वाव आहे. úाहकांची
ÿितिøया जाणून घेÁयासाठी उÂपादक वेगवेगÑया ÿकारचे ÿयोग कŁ शकतात. Ļा
ÿयोगातून ÿाĮ होणाöया मािहती¸या आधारे ते आपली धोरणे िनिIJत कŁ शकतात. उदा.
वÖतूची िवøì करÁयासाठी जािहरात करावी लागते. जािहरातीची अनेक माÅयमे असतात.
Âयामुळे कोणते माÅयम जाÖत पåरणामकारक ठरते हे ठरिवणे करीता वेगवेगÑया
पåरिÖथतीमÅये िविभÆन जािहराती¸या माÅयमांचा उपयोग करावा लागतो व Âयांनतर Ļा munotes.in

Page 118

िवपणन संशोधन - I
118 माÅयमां¸या पåरणामकारकतेची मोजणी, मुÐयमापन कŁन अंितम जािहराती¸या माÅयमाचे
धोरण िनिIJत करावे लागते. या पĦतीस ÿायोिगक संशोधन पĦत असे Ìहणता येईल.
संशोधनास आवÔयक असणारी मािहती व तÃये गोळा करणा¸या ºया अनेक पĦती आहे.
Âयातील दोष दूर करÁयासाठी व िमळालेÐया मािहतीची सÂयता तपासÁयासाठी ÿायोिगक
पĦतीचा उपयोग होतो. ±ेý सव¥±ण पĦतीĬारे व टेबल संशोधनातील िमळालेली मािहती
सÂय आहे िकंवा नाही यांची पडताळणी या पĦतीने करता येते. Âयामुळे ÿयोगाÂमक
पĦतीने काढलेले िनÕकषª अिधक वाÖतववादी अचूक असतात. या पĦतीचे दोन ÿकार
आहे.
१) ±ेýÖथापना ÿायोिगक पĦत:
या पĦतीत संशोधनाकåरता बाजारपेठेतील एक िविशĶ पåर±ेýाची िनवड केली जाते. या
िनवडीची पूवª कÐपना बाजारपेठेत कोणÂयाच úाहकाला िदलेली नसते, Âयामुळे úाहकांचा
ÿितसाद, अिभÿाय, ÿितिøया जाणून घेÁयाकरीता ±ेý िनवड ÿयोग पĦतीचा उपयोग
होतो. परंतु वेळ व पैसा जाÖत खचª होतो. úाहकांना ÿथम भेटवÖतू देऊन ÿितिøया
जाणता येतात. Âयामुळे खचª वाढतो. परंतु वाÖतववादी, सÂय िनÕकषª िमळतात.
२) ÿयोगाÂमक Öथापना पĦत:
या पĦतीत संशोधनाकåरता बाजारातील काही िविशĶ मयाªिदत úाहक वगाªस बोलिवले
जाते. Âयांना उपभोगाकåरता ता ÓÖतू मोफत देÁयात येतात. Âयानंतर वÖतूबाबत Âयां¸या
ÿितिøया िवचारÐया जातात. Âयामुळे ÿÂय± वÖतूचा उपभोग घेतÐयामुळे úाहकवगª सÂय व
अचूक मािहती देतो. ÿयोगाची जाणीव úाहकांना अगोदरच होत असÐयामुळे तो अिधक
जागृत राहतो. खचª अÐप ÿमाणात येतो व वेळही खूप कमी लागतो. परंतु मयाªिदत
úाहकां¸या ÿितिøया जमा होत असÐयाने संशोधनाचे िनÕकषª सवाªिýक होत नाही.
ÿयोगाकåरता कोणÂया úाहकांची िनवड करावी हा एक गंभीर ÿÔ न असतो. अनेक
úाहकांकडून संपूणª सÂय मािहती िमळत नाही.
अ) ÿयोगाÂमक पĦतीचे फायदे (Advant ages of Experimental Method):
१) ÿयोगाÂमक पĦती¸या आधारे काढलेले िनÕकषª अिधक सÂय व वाÖतववादी
असतात.
२) या पĦतीत कोणतीही गोĶ गृहीत धरली जात नाही.
३) या पĦती¸या साहाÍयाने ÿाथिमक तÃये गोळा करÁयाची िøया सतत व िदघªकाळ
करावी लागते. Âयामुळे Âया आधारे काढलेले िनÕकषª िदघªकालीन सÂय असतात.
टाकाऊ / कालबाĻ होÁयाची िभती नसते.
४) मानसशाľीय मािहती , आवड, इ¸छा, अिभÿाय अशी बौिĦक मािहती िमळिवता येते. munotes.in

Page 119

तÃय संकलन
119 ५) या पĦतीĬारे िनåर±ण करणे, मुलाखत घेणे श³ य असते. Âयामुळे ही पĦत सोयीÖकर
असून इतर पĦतीपे±ा ÖवÖत आहे. एकदा úाहकांची िनवड केली कì पुÆहा पुÆहा
नवीन वÖतूकåरता िनवड करावी लागत नाही. Âयामुळे úाहकांचे दुकानदारांचे सहसंबंध
वाढतात. िजÓहाळा िनमाªण होतो. Âयामुळे सतत सÂय व अचूक मािहती ÿाĮ होतो.
ब) ÿयोगाÂमक पĦती चे तोटे (Disadvantages of Experimental Method):
१) ÿयोग पĦत ही अितशय वेळखाऊ व खिचªक पĦत आहे.
२) ÿयोगाÂमक पĦत ही सतत चालणारी ÿिøया असÐयाने िनÕकषª काढÁयास जाÖत
वेळ लागतो. Âयामुळे संशोधन कालबाĻ होते.
३) ÿिशि±त, तं² कमªचारी वगाªची सतत गरज भासते. Âयामुळे खचª वाढतो.
४) िविवध ±ेýातील अनेक úाहकांवर एकाच वेळी ल± देता येत नाही.
५) ÓयवÖथापन व ÿशासन ही गुंतागुंतीची ÿिøया होते. Âयामुळे सहज िनयोजन व
िनयंýण करणे अवघड होते.
६) मानसशाľीय घटक नेहमी एकमेकांत गुंतलेले असतात. Âयांना परÖपरांपासून वेगळे
करणे अवघड असते. Âयामुळे असÂय मािहती िमळते. िनÕकषª चुकìचे असू शकतात.
७) úाहकांना ÿयोगासंबंधी पूवªकÐपना असÐयाने मािहती ही पूवªúहदुिषत िमळते. तसेच
काहीवेळा िनवडलेले úाहक िटकवून ठेवÁयासाठी Âयांना बि±से, भेटवÖतू, सुट īावी
लागते. तसेच úाहकवगª बदलत असÐयाने ÿयोगाचा पायाच कमकुवत होतो. Âयामुळे
िनÕकषª चुकìचे ठरतात.
३.१० आदशª संशोधन पĦती (FINDING SUITABLE RESEARCH METHOD) िवपणन संशोधन करÁयासाठी अनेक संशोधन पĦती आहे. यां¸या अËयास आपण या
ÿकरणातून केला आहे. ÿÂयेक संशोधन पĦती¸या काही मयाªदा आहेत. तर काही फायदे
आहेत. या ÿÂयेक पĦतीची काही खास वैिशĶे आहेत. Âयामुळे संशोधनकåरता सवªच
पĦतीचा एकिýत िवचार करणे श³ य होत नाही. काही पĦतéना अिधक वेळ व खचª येतो.
तर काहीत ÿशासकìय अडचणी येतात. लहान उīोगांना काही पĦती परवडत नाही.
Âयामुळे ÿÂयेक उÂपादक - संशोधक संÖथा Öवत:स उपयु³ त, सोयीÖकर व आिथªकŀĶ्या
अÐप खिचªक अशी एक िकंवा दोन पĦतीची िनवड संशोधन कायाªसाठी करीत असतात.
संशोधनाचा मुळ हेतू वेळ, उĥेश, पैसा, समÖया व अिधकारी वगª, गरज इ. चा एकिýत
िवचार कŁन आदशª संशोधन पĦतीची िनवड करावी लागते. अशी आदशª िनवड करताना
सामाÆयपणे खालील घटकांचा िवचार करावा.
१) संशोधनाचे ÖवŁप व उĥेश (Research aims & objects):
संशोधन करÁयासाठी ÿथम समÖया सुýण करणे ते झाÐयानंतर संशोधनाचे उĥेश, कायª±ेý
िनिIJत करणे, Âयानुसार संशोधनाची पĦत िनवडता येते. ºया ÿमाणात गरज व उĥेश munotes.in

Page 120

िवपणन संशोधन - I
120 असेल Âया पĦतीचे िनवड करता येते. जर संशोधनाचे ÖवŁप Öथािनक असेल तर ÿÂय±
úाहकांची मुलाखत घेऊन मािहती गोळा केली जाते. राÕůीय व आंतरराÕůीय ÿÔ न असतील
तर ±ेýपåर±ण पĦतीची िनवड केली जाते.
२) खचाªचे अंदाजपýक (Cost Budget):
िवपणन संशोधन करीत असताना संशोधनाची पĦत िनवडतना खचª हा घटक मोठ्या
ÿमाणावर िवचारात ¶यावा लागतो. संशोधनातून िमळणारा परतावा व Âयाकåरता येणारा
खचª यांचा िवचार केला जातो. कारण संशोधनाकåरता उīोग संÖथा िकती ÿमाणात खचª
करÁयास तयार आहे. Âयावर संशोधन पĦती अवलंबून असते.
३) उपलÊध वेळ (Available Time):
संशोधन कायाªस लागणारा कालावधी हा संशोधनाचे ÖवŁप व उĥेश आिण संशोधन
पĦतीवर अवलंबून असतो. जर उīोग संÖथेकडे जाÖत कालखंड उपलÊध असÐयास व
तातडीचे संशोधनाची गरज नसÐयास ±ेýपåर±णाĬारे संशोधन करता येते आिण तातडीने
समÖया सोडवाय¸या असतील तर थोडी खिचªक पĦतीचा व Âवåरत मािहती उपलÊध
कŁन देणारी पĦत िनवडणे जाÖत फायदेशीर असते.
४) ÿाथिमक मािहती व तÃये (Primary data & Information):
संशोधनास आवÔयक असणाöया ÿाथिमक मािहती¸या आधारावरच संशोधन पĦती
अवलंबून असते. राÕůीय व आंतरराÕůीय पातळीवरील मािहतीकरीता टेबल संशोधन पĦत
फायदेशीर असते. तर वैयिĉक मािहती कåरता मुलाखत, िनåर±ण फायदेशीर ठरते यावŁन
संशोधनास आवÔयक पĦत मािहती कोणÂया ÿकारची हवी आहे व Âयास िकती कालावधी
उपलÊध आहे. याचा िवचार कŁन संशोधनाची पĦत िनिIJत करावी लागते.
५) कमªचारी दजाª (Staff Quality):
संशोधन कायाªकåरता कमªचारी वगाªची आवÔयकता भासते. जर बुिĦवान, बौिĦक कौशÐय
व संभाषण कौशÐय, मानस शाľीय ²ान असणारा वगª उपलÊध असÐयास मुलाखत,
िनåर±ण पĦत फायदेशीर ठरते. यावłन कमªचारी वगाª¸या दजाªवर व अनुभवावर संशोधन
पĦत अवलंबून असते.
६) भौितक साधन संप°ीची उपलÊधता (Available Resources):
संशोधन कायाªसाठी मािहती गोळा कŁन िवĴेषण करÁयाकåरता मनुÕयबळ व यंýसामुúी,
संगणक ÿणालीची आवÔयकता असते. जर उīोग संÖथेकडे कुशल मनुÕयबळ ÿिशि±त
कमªचारी वगª उपलÊध असÐयास वैयिĉक मुलाखत पĦत फायदेशीर ठरते. या उलट
सांि´यंकìय मािहती उपलÊध असून संगणक ÿणाली असÐयास ±ेýपåर±ण पĦत योµय
ठरते. जर तांिýक कुशल वगª उपलÊध असÐयास िनåर±ण व ÿायोिगक पĦत फायदेशीर
ठरते. यावłन उपलÊध साधन संप°ी व मनुÕयबळा¸या उपलÊधतेवर संशोधन पĦत
अवलंबून असते. munotes.in

Page 121

तÃय संकलन
121 ७) संÖथेचा ŀĶीकोन (Attitude of Institu te):
संशोधन पĦती¸या िनवडीवर उīोग संÖथे¸या संशोधनाबाबतचा ŀĶीकोन महßवाचा
असतो. सवªसामाÆय आिथªक व Óयापारी समÖया सोडिवÁयाकåरता टेबल संशोधन योµय
ठरते. परंतु úाहकांची सखोल मािहती गोळा करणे कåरता वैयिĉक मुलाखत पĦत व ÿयोग
पĦत योµय ठर ते. हा एक संशोधन पĦत िनवडीचा महßवाचा घटक आहे.
८) संशोधनाचे ±ेý व ÓयाĮी (Research Area & Scope):
संशोधन पĦती¸या िनवडीवर जाÖत पåरणाम करणारे घटक Ìहणजे संशोधनाची भौगोिलक
±ेý व समÖयाची ÓयाĮी होय. अनेक Óयĉìकडून सामाÆय थोड³यात मािहती हवी
असÐयास टपाल संशोधन पĦत योµय आहे. परंतु मयाªिदत ±ेýातील थोड्याच लोकाकडून
मािहती हवी असÐयास मुलाखत पĦत योµय ठरते. तर मानिसक ÿिøया जाणून
¶यावया¸या असÐयास िनåर±ण पĦत योµय ठरते.
९) संघटनेचा ÿकार (Type of Organisation):
मोठ्या आकारमानाचा उīोग संÖथाकडे Öवतंý संशोधन िवभाग असतो. Âयामुळे
±ेýपåर±ण पĦत योµय ठरते. परंतु लहान उīोग संÖथाकडे कमªचारी वगª अपूणª असÐयाने
व Öवतंý िवभाग नसÐयाने टेबल संशोधन पĦत योµय ठरते. मोठ्या ÿमाणावर आिथªक
पाठबळ असÐयास ÿायोिग क पĦत उपयोगी ठरते.
१०) उपलÊध सोयी व उपलÊध वेळ (Avalible facilities):
संशोधन कायाªकåरता संशोधन कÂयाªस कोणÂया सोयी उपलÊध आहेत. यावłन पĦत
िनिIJत करता येते. ÿाथिमक मािहतीचे संकलन, िवĴेषण व पृथःकरण इ. कामे
करÁयासाठी कमªचारी व यंýसामुúी वेळ उपलÊध असÐयास टेबल संशोधन फायदेशीर
ठरते.
यावłन ÿÂयेक संशोधन पĦतीचे काही फायदे आहेत तर काही मयाªदा आहेत. Âयामुळे
समÖया, ÿÔ न व आवÔयकता आिण वरील सवª घटकांचा एकिýत िवचार कŁन संशोधन
पĦत िनवडावी लागते. संशोधन पĦतीवरच संशोधनाचे यशापयश अवलंबून असते.
Âयामुळे संशोधन पĦत िनवडताना Âया पĦतीचा सखोल अËयास करणे गरजेचे असते. एक
िकंवा अनेक पĦतीचा एकिýत वापर करता येतो.
३.११ तÃय संकलनातील तंý²ानाची उपयोिगता (INTERGRATING TECHNOLOGY IN DATA
COLLECTION) िवपणन संशोधन ÿामु´याने संबंिधत ÿijाची खाýीशीर मािहती गोळा करÁयाचे काम करते.
Ļा मािहतीचा उपयोग िवपणन ÓयवÖथापकांना िनणªय घेÁयासाठी होतो. पारंपाåरक
पĦतीमÅये ही मािहती मु´यतः कंपनी¸या अंतगªत ľोतांĬारे िकंवा लायāरी ÿकाशने,
ÿयोग अथवा िनरी±णे अशा बिहÖथ ľोताĬारे िमळिवली जाते. आजही ही सवª ľोत
मािहती संकलनाकåरता उपयुĉ आहेत. परंतु Âया पĦतीमÅये मोठ्या ÿमाणावर वेळ व पैसा munotes.in

Page 122

िवपणन संशोधन - I
122 खचª होतो. मागील काही वषाªमÅये िवपणन संशोधना¸या तÃय संकलन ÿिøयेत आमुलाú
बदल झालेले आहेत. मु´यतः संगणका¸या वापरामुळे मोठ्या ÿमाणावर मािहतीचे जतन
करता येते. इंटरनेट¸या वापरामुळे मािहतीचे भंडार उपलÊध होते िकंवा सामािजक
वेबसाईटस् Ĭारे सं²ापन जलद गतीने होत आहेत. मािहती तंý²ाना¸या वापरामुळे
संशोधकाला वेळ व पैसा यांची बचत कłन तÃय संकलन करता येते. Ļा सवª िठकाणी
मािहती तंý²ानाचा वापर सुł झालेला आहे. पूवê संशोधक हा वेगवेगळे सÓह¥अर िनयुĉ
कłन मुलाखती, सव¥±ण, िनåर±ण, Óयķी अÅययन , दÖतऐवज गोळा करÁयाचे काम करीत
असे. परंतू आता आधुिनक पĦतéचा उपयोग कłन तंý²ाना¸या मदतीने खालील
पĦतीĬारा तÃय संकलन केले जाते.
अ) ऑनलाईन-वेब¸या आधारे सव¥±ण
ब) हÖत उपकरणे
क) शÊदांिकत मजकूर
ड) सामािजक संबंध जाळे.
आपण वरील पĦतéची थोड³यात मािहती पुढीलÿमाणे घेऊ या.
अ) ऑनलाईन-वेब¸या आधारे सव¥±ण (Online -web based surveys):
िवपणन संशोधनाकåरता पारंपाåरकåरÂया सव¥±ण करतांना ÿijावली ही कागदावर कłन
पेिÆसल / पेनचा उपयोग केला जात असे. आज¸या आधुिनक काळात हाच सÓह¥ ऑनलाईन
वेब¸या आधारे केला जातो. उ°रदाÂयांना इंटरनेटĬारे ÿijावली पाठवून Âयावरच होय /
नाही िकंवा बरोबर चूक िकंवा िविवध पयाªयांमधून िनवड कłन सÓह¥Ĭारे तÃय संकलन केले
जाते. संगणकाचा उपयोग यामÅये होत असÐयाने सवª उ°रदाÂयांचे उ°रे इले³ůॉिन³स
फॉमª मÅये जतन केली जातात. िनवडलेली उ°रदाते इंटरनेटĬारे ÿijावलीची उ°रे देवून
संशोधन कायाªत सहकायª करतात, आिण Âयांना काही अिभÿेरण / बि±से सुĦा िदली
जातात.
ब) ऑनलाईन सÓह¥चे फायदे (Advantages of Online Survye):
१) संगणक व इंटरनेट¸या माÅयमाने केलेÐया ऑनलाईन सÓह¥मुळे वेळ व पैशाची बचत
होते.
२) मोठ्या भौगोिलक ±ेýातील उ°रदाÂयां¸या ÿितिøया कमी खचाªत िमळिवता येतात.
३) ऑनलाईन सÓह¥ पेपर / पेिÆसलरिहत (paperless) असÁयामुळे जलद गतीने पूवª
होतात व पयाªवरणपूरक असतात.
४) ऑनलाईन सÓह¥ हे क¤िþत उ°रदाÂयांपयªत पोहचणे श³य करतात.
५) Öथािनक ते जागितक िवपणी¸या बाबतीत मािहती गोळा करणे श³य होते.
munotes.in

Page 123

तÃय संकलन
123 क) हÖत उपकरणे (Hand Held Devices):
आज¸या आधुिनक काळात िविवध इले³ůॉिन³स हÖत उपकरणे िविवध कारणाकåरता
हाताळली जातात. जसे Öमाटª फोन, Öमाटª वॉचेस, टॅबलेटस् Óयĉìगत संगणक, वैयिĉक
इले³ůॉिनक सहाÍयक इ. इले³ůॉिन³स साहाÍयाने िविवध मािहती िमळिवता येते. उदा.
चाललेले अंतर, वापरलेÐया कॅलरीज, Ńदय (Heart Beats) गती ताण पातळी िकंवा
वैयिĉक संगणकाĬारे कायाªलयात िकंवा महािवīालयात एका ि³लक¸या आधारे िविवध
काय¥ करता येतात.
१) वैयिĉक इले³ůॉिन³स सहाÍयक (Personal Digital A ssistant):
Ìहणजे हÖत – संगणक िकंवा Öमाटªफोन िकंवा लॅपटॉप, यांचा उपयोग कłन सं²ापन,
तÃय जतन िकंवा इंटरनेट मािहती िकंवा सामािजक संबंध जाळे Ļाकåरता केला जातो.
२) शÊदांिकत मजकूर (Text Messages):
शÊदांिकत मजकूर ही एक पाठपुरावा िकंवा ÿितिøया घेÁयाची लोकिÿय पĦती आहे.
úाहक िकंवा उ°रदाते Âयां¸या भावना व ÿितिøया Ļा शÊदांिकत मजकूराĬारे कळवू
शकतात. Âयाकåरता मोठ्या ÿमाणात गुंतवणुकìचा िकंवा यंýसामúीची आवÔयकता भासत
नाही. úाहकांची यादी िकंवा उ°रदाÂयांची यादी तयार कłन Âयांना मोबाईल फोनĬारे / ई-
मेलĬारे / वॉटस्ॲपĬारे शÊदांिकत मजकूर पाठवला जातो व ÿितिøया गोळा करता येतात.
३) शÊदांिकत मजकूराचे फायदे (Advantages of Text Messages):
१) शÊदांिकत मजकूर पĦती ही सोपी व कमी खिचªक आहे.
२) जलद गतीने मजकूर मोठ्या सं´ये¸या úाहकांपयªत पाठिवता येतो.
३) तłणांमÅये शÊदांिकत मजकूराची पĦती फारच लोकिÿय आहे.
४) शÊदांिकत मजकूरातील शÊदांची सं´या मयाªिदत असलेÐया ÿij हा ÖपĶ व कमी
शÊदात तयार होतो.
५) शÊदांिकत मजकूर हा ई-मेल ला पयाªय Ìहणून वापरला जातो.
६) शÊदांिकत मजकूर úाहक, घाऊक Óयापारी , िवøेते िकंवा इतरांशी सं²ापन करÁयाचे
साधन असून ÂयाĬारे जलद व ÿामािणक ÿितिøया एखाīा िवषयावर िमळिवता
येतात.
७) शÊदांिकत मजकूराचा उपयोग उÂपादन अúøम, मुþांकन जाणीव िकंवा लोकसं´या
िवषयक मािहती गोळा करÁयासाठी सुĦा होतो.
ड) सामािजक संबंध जाळे (Social Networking):
सामािजक संबंध जाळे हे इंटरनेट आधाåरत संबंध साधायचे माÅयम असून िमý,
नातेवाईक, úाहक, कुटुंब िकंवा इतर सामािजक गटांशी संबंध व सं²ापन साधता येतो. munotes.in

Page 124

िवपणन संशोधन - I
124 ÂयामÅये सामािजक िकंवा Óयावसाियक अशा हेतूंनी हे माÅयम वापरता येते. आज फेसबुक,
िलंकडाईन, ईÖटाúॉम, Óहासटस् ॲप अशा भरपूर सामािजक संबंधा¸या साईटस् उपलÊध
आहेत.
i) सामािजक संबंध जाÑयांचे फायदे (Advantages of Social Networking):
१) जलद ÿितिøया (Instant Response):
सामािजक माÅयमांवर Óयĉì, गट, कंपनी िकंवा सामािजक, राजकìय गट जलद ÿितिøया
एखाīा मुīावर देतात. ÂयाĬारे िविवध संकÐपना, सुचना िकंवा उपाय सुचवले जातात.
ÂयामÅये एखादे राजकìय धोरण, सामािजक मुĥा. िकंमत, धोरण, उÂपादन, दजाª, इ. बाबत
मािहतीची देवाण घेवाण होते.
२) अÐपखचाªत संपकª (Low Cost Contact):
सामािजक माÅयमाĬारे संपकª साधÁयाकåरता येणारा खचª अÐप Öवłपाचा असतो.
३) जलदगती (Quick):
सामािजक माÅयमां¸या गटांमÅये िकंवा संपकाªतील ÓयĉéमÅये जलद गतीने सं²ापन होते.
४) भौगोिलक अमयाªिदतता (Geograph ical Connectivity):
सामािजक माÅयमे ही इंटरनेट आधाåरत असÐयाने ती जागितक पातळीवर हाताळली
जातात. Âयामुळे ÂयामÅये भौगोिलक मयाªदा राहत नाही.
३.१२ तÃय संकलन ÿिøयेतील तंý²ानाचे महßव (IMPORTANCE OF INTEGRATING TECHNOLOGY INTO DATA
COLLECTION) आधुिनक काळात तंý²ाना¸या आधारे तÃय संकलन, संÖकरण, जतन िकंवा िवĴेषण
श³य झाले आहे. Âयामुळे वेळ व ®म दोघांची बचत होवून िवपणन संशोधन करता येते.
तÃय संकलनात तंý²ानाचा उपयोग केÐयामुळे खालील फायदे होतात:
१) वेळेची बचत (Time Saving):
ऑनलाईन सÓह¥ सामािजक माÅयमां¸या साईट्सĬारे होत असÐयाने जलद गतीने मािहती
िमळून वेळेची बचत होते.
२) आिथªक काटकसर (Economical):
पारंपाåरक तÃय संकलन पĦती Ļा मानवी ÿयÂनांनी पूणª केÐया जाय¸या तंý²ानाचा
उपयोग केÐयामुळे तÃय संकलन कमी खचाªत होवून आिथªक बचत होते.
munotes.in

Page 125

तÃय संकलन
125 ३) अचूकता (Accuracy):
तंý²ाना¸या उपयोगामुळे िविवध ÿकार¸या चूका होत नाही. Âयामुळे तÃय संकलनात
अचूकता येते.
४) मोठे भौगोिलक ±ेý (Large Coverage):
मोठ्या भौगोिलक ±ेýातील उ°रदाÂयांशी तंý²ाना¸या उपयोगामुळे संपकª साधता येतो.
Âयामुळे मोठ्या भौगोिलक ±ेýाशी संबंिधत िवपणन संशोधन करणे श³य होते.
५) सोपी हाताळणी (Easy Handling):
लहान आकाराचे Öमाटª फोÆस हे संशोधकांना मुलाखती िकंवा मािहती साठवÁयासाठी
उपयुĉ ठरतात. Öवतंý ॲपची िनिमªती कłनसुĦा सोÈया पĦतीने तÃय संकलन करता
येते.
३.१३ महÂवाचे फरक दजाªÂमक संशोधन व सं´याÂमक संशोधन यातील तुलना (Qualitative Reserarch
V/S Quantitative Research) : दजाªÂमक संशोधन (Qualitative Reserarch) सं´याÂमक संशोधन (Quantitative Research) १) अथª (Meaning): मानवी वतªनाचा अËयास व लोकां¸या भावना व ÿितिøया जाणून घेणे Ìहणजे दजाªÂमक संशोधन होय. एखाīा सामािजक पåरिÖथतीची िकंवा घटनेची सं´याÂमक मािहती गोळा करणे Ìहणजे सं´याÂमक संशोधन होय. २) संशोधन पĦती (Methodology): िनरी±ण िकंवा मुलाखत, अÆवेषणाÂमक संशोधन. वतªनाÂमक संशोधन सÓह¥±ण िकंवा मुलाखत. ३) उĥेश (Objective): कारण व पåरणाम संबंध शोधणे. दोन चलांमधील संबंध शोधणे. ४) उदाहरण (Examples): ÿितिøया िकंवा ŀिĶकोन. वय, उÂपÆन गट इ. ५) ÿijांचा ÿकार (Type of Questions): खुले ÿij या संशोधनात िवचारले जातात. बंिदÖत ÿij या संशोधनात िवचारले जातात. ६) नमुना आकार (Sampling): लहान व हेतूÿधान. मोठ्या ÿमाणात व याŀि¸छक. munotes.in

Page 126

िवपणन संशोधन - I
126 ७) संशोधन ÿकार (Type of Research): या संशोधनात अÆवेषणाÂमक संशोधनाचा समावेश होतो. या संशोधनात िनÕकषª ÿेåरत संशोधनाचा समावेश होतो. ८) िनÕकषª (Findings): वणªनाÂमक िनÕकषª असतो. सं´याÂमक व सिवÖतर िनÕकषª असतो. ९) गृिहतके (Hypothesis): गृिहतके Öथािपत करÁयास मदत. गृिहतकांची चाचणी घेÁयास मदत. १०) ŀĶीकोन (Approach): िवषयाशी संबंिधत ŀĶीकोन. उिĥĶ िनगडीत ŀĶीकोन.
नािवÆयपूणª संशोधन व ÿायोिगक संशोधन यातील फरक (Distinguish between
Explotory Re search & Experimental Rese arch) : नािवÆयपूणª संशोधन (Explortory Research) ÿायोिगक संशोधन (Experimental Research) १) Óया´या (Meaning): नािवÆयपूणª संशोधन हे पूणªपणे नवीन वÖतू िनमाªण करणे, नवीन कÐपनाचा शोध घेणे या समÖयासंबंधी असते. ÿायोिगक संशोधन हे अिÖतÂवात असलेÐया वÖतू / कÐपना निवन पĦतीने úाहकांना देऊन Âयांचा संशोधनासंबंधी असते. २) उपयोग (Uses): निवन वÖतू कÐपना, िवचार यांचा सहसंबंध िनमाªण करणे हा हेतू असतो. वÖतू व कÐपनाबाबत अिÖतÂवात असलेले सहसंबंध िटकिवणे व िवÖताåरत करणे हा हेतू असतो. ३) तंýे (Techniques): हे निवन संशोधना¸या ŀĶीने महßवपूणª असते Âयात चूक असता कामा नये. Âयातील मागªदशªन चूकìचे अपूणª असता कामा नये. हे संशोधन िवपणनिवषयक िनणªय ÿिøयेसाठी असून धोरण ठरिवÁयाकरीता महßवाचे असते. ते लविचक असते. ४) मािहतीचा उपयोग (Data Used): हे संशोधन úाहकां¸या गरजेनुसार इ¸छेनुसार मागणीÿमाणे निवन वÖतू शोधणेकरीता केले जाते. तसेच िवøìवाढीकरीता उपयुĉ असते. हे संशोधन úाहकां¸या ÿितिøया, अिभÿाय समजÁयाकåरता उपयु³ त असून िवøय वृĦीकरीता मोलाचे असते. ५) सामुúीचे मागª (Nature of Data): Ļाकरीता दुÍयम सामुúीची आवÔयकता असते. Ļाकरीता ÿाथिमक मािहतीची आवÔयकता असते.
munotes.in

Page 127

तÃय संकलन
127 अंतगªत व बिहगªत मािहती ľोतमधील फरक (Internal V/s External data
collection): अंतगªत ľोत (Internal Source) बिहगªत ľोत (External Source) १) Óया´या: अंतगªत ľोत Ìहणजे आपÐयाच कंपनी¸या कागदपýावłन गोळा केली जाणारी मािहती होय. १) बिहगªत ľोत Ìहणजे िविवध संÖथानी वेळोवेळी जािहरपणे ÿकािशत केलेली मािहती होय. २) उपयोग: अंतगªत ľोताĬारे उपलÊध होणारी मािहती मुळातच उिĥĶाÿमाणे गोळा केली जाते. Âयामुळे ती जशी¸या तशी वापरता येते. २) बिहगªत ľोताĬारे उपलÊध होणारी
मािहती िविवध िवषयासंबंधी असते.
ती उिĥĶानुसार नसÐयाने Âयात
आवÔयकतेÿमाणे बदल करावे
लागतात. ३) मागª: अंतगªत मािहती¸या ľोतात संशोधन करणाöया संÖथा संशोधनास आवÔयक असणारी मािहती आपÐयाच कंपनी¸या भूतकालीन नŌदी, अहवाल व कागदपýावŁन िमळिवतात. ३) बिहगªत ľोतात संशोधन करणाöया
संÖथा संशोधनास आवÔयक
असणारी मािहती सरकारी ,
िनमसरकारी, ÿकाशने, Óयापारी
मंडळे, िव°ीय संÖथा, बँका इ. ¸या
वािषªक अहवाल, ÿकाशने, मािसके,
िनयतकािलके यापासून िमळिवतात. ४) ÓयाĮी: अंतगªत ľोतांची ÓयाĮी मयाªिदत ÖवŁपाची असते. एकाच कंपनीची मािहती असते. ४) बिहगªत मािहती¸या ľोतांची ÓयाĮी ही िवÖतारीत असून गतीमान असते कारण ती िविवध िवषयांसंबंधी, संÖथांनी िदलेÐया मािहतीचा समावेश होतो. ५) अचूकता: अंतगªत मािहती ही Âयाच कंपनीची असÐयाने ही अचूक व खाýीशीर असते. कारण Âयाच कंपनी¸या अिधकारी वगाªने भूतकालीन नŌदीवłन मािहती गोळा केलेली असते. ही मािहती ÿाथिमक Öवłपाची असते. ५) बिहगªत मािहती ľोतापासून उपलÊध
होणारी मािहती अचूक, सÂय व
खाýीशीर असू शकत नाहीत कारण
ती िविवध संघटनांनी आपापÐया
उिĥĶानुसार गोळा केलेली असते.
Ìहणून ती दुÍयम मािहती समजली
जाते. ६) खचª: अंतगªत मािहती गोळा करÁयाकरीता अÐपवेळेत व खचाªत जमा करता येते. Âयामुळे ®माची बचत होते. ६) बिहगªत मािहती िमळिवÁयाकरीता मोठ्या ÿमाणात खचª येतो व Âयाकåरता वेळही खूप लागतो. पýÓयवहार कŁन ÿकाशने, मािसके गोळा करावी लागतात. ७) तपासणी: अंतगªत मािहती बĥल १०० ट³के खाýी देता येत असÐयाने पुÆहा तपासणी करÁयाची आवÔयकता नसते. ७) बिहगªत मािहतीतील खरे खोटेपणा संशोधकास तपासून पहावाच लागतो. दुसöयावर िवसंबून राहता येत नाहीत. munotes.in

Page 128

िवपणन संशोधन - I
128 ८) गरज: अंतगªत मािहती ľोतात मािहती िमळिवÁयाकरीता ±ेý पåर±ण ÿायोिगक पĦतीची आवÔयकता नसते. ८) बिहगªत ľोतात मािहती िमळिवÁयाकरीता ±ेý पåर±णािशवाय पयाªय नसतो. योµय अहवाल ÿकाशने शोधून काढावी लागतात.
ÿाथिमक सामुúी व दुÍयम सामुúीतील फरक (Distinguish between Primary &
Secondary Data): ÿाथिमक सामुúी (Primary Data) दुÍयम सामुúी (Secondary Data) १) समÖये¸या अनुरोधाने संशोधकास हवी असलेली मािहती Öवत: िमळिवणे Ìहणजे ÿाथिमक सामुúी होय. इतरांनी जमा केलेली व जािहर केलेली मािहती संकिलत करणे Ìहणजे दुÍयम सामुúी होय. २) जेÓहा दुÍयम मािहती असÂय व अवाÖतव आहे असे िदसते. तेÓहा Öवत: संशोधक ÿाथिमक मािहती िमळवतो. ही मािहती ती सहज उपलÊध असते. Ìहणून िनवडली जाते व काही वेळा ÿाथिमक सामुúीला पुरक ठरते. ३) ÿाथिमक सामुúी ही मानवी Öवभाव, वैिशĶे, कौशÐय आिण ÿेरणा या संबंधीत असते Ìहणून ितला दज¥दार सामुúी असे Ìहणतात. दुÍयम सामुúीचा ÿथम वापर केलेला असतो. Âयात सां´यिकय मािहती अिधक असते. जाÖत आकडेवारी व तÃये असतात. Ìहणून ितला पूरक सामुúी असे Ìहणतात. ४) संशोधना¸या िवषयासंबंधीचे संकलन केले जाते, हेतू ÖपĶ असतो. िनवडक मािहती गोळा केली जाते. ही मािहती अगोदरच ÿकािशत असÐयाने आपÐया संशोधनासंबंधी नसते. हेतू वेगळा असतो. ५) ही मािहती गोळा करÁयासाठी जाÖत खचª व वेळ लागतो. संकलन ÿिøया वेळ खाऊ व गुंतागुंतीची असते. ही मािहती संकलीत करÁयासाठी अÐप खचª येतो. संकलनास वेळ लागत नाहीत. सोपी पĦत आहेत. मािहती भूतकालीन व कालबाĻ असते. ६) ही माहीती वाÖतव अचूक असते व वतªमानकालीन असते. ही मािहती चूकìची, पूवªúहदुिषत असÐयाने िवषयासंबंधीत नसते. ७) सव¥±ण िनåर±ण व ÿायोिगक तÂवावर मािहतीचे संकलन केले जाते. दुÍयम मािहती अंतगªत व बिहगªत मागाªनी गोळा केली जाते.
३.१४ सारांश िवपणन संशोधकास समÖयाचे उ°रे शोधÁयासाठी वाÖतव व पुरेशी, सÂय मािहती गोळा
करावी लागते. Âयांचे िवĴेषण केÐयानंतर अंितम िनÕकषª काढले जातात. ही ÿाथिमक
तÃये िमळवÁयासाठी िनरिनराळया पĦतीचा अवलंब केला जातो. Âया ÿÔ नासंदभाªतील
मािहती / तÃये अनेक वेळा लेखी, तŌडी, िनåर±णातून व तकाªĬारे गोळा करावी लागतात munotes.in

Page 129

तÃय संकलन
129 Âयामुळे संशोधकास Öवत: मुलाखात, िनåर±ण, पåर±ण कŁन मािहती गोळा करावी लागते.
Âयास ÿाथिमक तÃये असे Ìहणतात. अशी तÃये मानवी ²ांनेिþयाĬारे, यंýसामुúीĬारे
(संगणक ÿणालीĬारे) गोळा केली जातात. ÿाथिमक तÃयाĬारे úाहकांचे वतªन, ŀĶीकोन,
मते, िवचार, जािणव, अिभÿेरण, अिभÿाय इ. बाबत सखोल व सÂय मािहती गोळा करता
येते. िवपणन संशोधनाकरीता उīोगसंÖथेमÅये उपलÊध असलेÐया भूतकालीन मािहतीला
अंतगªत सामुúी असे Ìहणतात. अशी सवª सामुúी Âवåरत गोळा करता येते. समÖया
सुýणाकरीता व अंितम िनÕकषª, िशफारशी ठरिवताना Ļा मािहतीचा जाÖत उपयोग होतो.
शासकìय अिधकारी वगª व िनमशासकìय संÖथा आिण Óयापारी मंडळे िनरिनराÑया
कारणांनी वेळोवेळी आपÐया िवभागांची मािहती जाहीर करीत असतात. या मािहतीला
दुÍयम बिह«गत सामुúी असे Ìहणतात.
 दजाªÂमक संशोधनाचा हेतू माणसां¸या वतªनाबाबत जसे ÿितिøया, ŀिĶकोन, अúøम
इ. मानवी वतªनाचा अËयास करणे हा असून Âयांचे हे वतªन का घडते Ļाबĥल कारण
मीमांसा केली जाते ÂयाĦारे दजाªÂमक तÃये उपलÊध होतात.लोकां¸या वतªनाचा,
भावनांचा, ŀĶीकोनांचा िकंवा िवचारांचा अËयास Ìहणजे ‘दजाªÂमक संशोधन’ होय.
दजाªÂमक संशोधन हे अÆवेषणाÂमक संशोधन असून Âयामुळे एका समÖयेचा सखोल
अËयास कłन समÖयेची उकल केली जाते. तर सं´याÂमक संशोधन ही तÃय
संकलनाची अशी पĦती आहे कì, ºयाĬारे सं´याÂमक मािहती गोळा कŁन दोन िकंवा
अिधक चलामधील संबंध Öथािपत केला जातो. सं´याÂमक संशोधन हे िमळिवलेली
मािहती सं´येĬारे मांडून ÂयामÅये सं´याशाľीय तंýांचा वापर कłन िवĴेषण केले
जाते.
 िवपणन संशोधना¸या तÃय संकलन ÿिøयेत आमुलाú बदल झालेले आहेत. मु´यतः
संगणका¸या वापरामुळे मोठ्या ÿमाणावर मािहतीचे जतन करता येते. इंटरनेट¸या
वापरामुळे मािहतीचे भंडार उपलÊध झाले आहे.सामािजक वेबसाईटस् Ĭारे सं²ापन
जलद गतीने होत आहेत. मािहती तंý²ाना¸या वापरामुळे संशोधकाला वेळ व पैसा
यांची बचत कłन तÃय संकलन करता येते. पूवê संशोधक हा वेगवेगळे कमªचारी
िनयुĉ कłन मुलाखती, सव¥±ण, िनåर±ण, Óयķी अÅययन , दÖतऐवज गोळा
करÁयाचे काम करीत असे. परंतू आता आधुिनक तंý²ाना¸या मदतीने ऑनलाईन-
वेब¸या आधारे सव¥±ण, हÖत उपकरणे, शÊदांिकत मजकूर, सामािजक संबंध जाळे या
पĦतीĬारे तÃय संकलन केले जाते.
 ÿÂयेक संशोधन पĦतीचे काही फायदे आहेत तर काही मयाªदा आहेत. Âयामुळे
समÖया, ÿÔ न व आवÔयकता या सवª घटकांचा एकिýत िवचार कŁन संशोधन पĦत
िनवडावी लागते. संशोधन पĦतीवरच संशोधनाचे यशापयश अवलंबून असते. Âयामुळे
एक िकंवा अनेक पĦतीचा एकिýत वापर करता येतो.
३.१५ ÖवाÅयाय १) िवपणन संशोधनातील तÃये Ìहणजे काय ? अशी तÃये िमळिवÁयाचे ľोत सांगा.
२) ÿाथिमक तÃये Ìहणजे काय ? Âयाचे फायदे तोटे सांगा. munotes.in

Page 130

िवपणन संशोधन - I
130 ३) सामुúी Ìहणजे काय ? ते िमळिवÁयाचे िविवध मागª ÖपĶ करा.
४) ÿाथिमक सामुúी व दुÍयम सामुúी यातील फरक सांगा.
५) सव¥±ण पĦत Ìहणजे काय ? Âयाचे फायदे तोटे ÖपĶ करा.
६) मुलाखत Ìहणजे काय ? मुलाखतीचे ÿकार ÖपĶ करा.
७) मुलाखतीचे फायदे तोटे सांगा.
८) ÿायोिगक संशोधन पĦतीचे वैिशĶे व ÿकार ÖपĶ करा.
९) िटपा िलहा.
१) ÿाथिमक तÃयांचे ľोत
२) दुÍयम सामुúीचे ľोत
३) अंतगªत व बिहगªत ľोत
४) पडताळणी सूची
५) अंतगªत ľोत,
६) बिहगªत मािहती
७) ÿाथिमक मािहती
८) दुÍयम मािहती

*****
munotes.in

Page 131

131 ४
तÃयांचे िवĴेषण व िनवªचन
ANALYSIS & INTERPRETATION OF
DATA
ÿकरण संरचना
४.० उिĥĶे
४.१ ÿÖताव ना
४.२ तÃये व मािहती ÿिøया
४.३ तÃयांची ÿाथिमक चाचणी
४.४ तÃयांचे संÖकरण
४.५ तÃयांचे सांकेतीकरण
४.६ तÃयांचे सारणीयन
४.७ तÃय िवĴेषण
४.८ तÃयाचे िनवªचन
४.९ िनवाªचन ÿिøयेतील पायöया
४.१० तÃय िवĴेषण व िनवाªचनामÅये सांि´यकìय तंý²ानाचा उपयोग (use of
Statistical Techniques in Analysis & Interpretation of Data)
४.११ सामिजक शाľाकरीता सांि´यकìय संúह
४.१२ संशोधन अहवाल
४.१३ िवपणन संशोधनाची गरज/ आवÔयकता (Essentials of Marketing Research)
४.१४ संशोधन अहवालात तĉे व आलेखांचा उपयोग (Use of Charts & Graphs in
Research Report)
४.१५ संशोधन अहवालातील आलेख व आकृÂयांचे ÿकार (Types of Charts &
Diagrams in Research Report)
४.१६ ŀÔय तंýाचा अहवालात उपयोग (Use of visible techniques in research
report)
४.१७ सारांश
४.१८ ÖवाÅयाय
४.१९ संदभª सूची
४.० उिĥĶे (OBJECTIVES) सदर घटकाचा अËयास केÐयानंतर आपणास:
 संशोधन अÅययनात तÃय ÿिøयेची आवÔयकता ÖपĶ होईल. munotes.in

Page 132

िवपणन संशोधन - I
132  संशोधनातील तÃय व मािहती ÿिøया Ìहणजे काय हे ÖपĶ होईल.
 िवपणन संशोधनातील तÃय संघटन ÿिøयेतील िविवध पायöयाचा अËयास करता
येईल.
 तÃयांचे सांकेतीकरण व सारणीयन समजून घेता येईल.
 संगणकìय (SPSS) ÿणालीचे अÅययन करता येईल.
 ŀÕयतंýाचा अहवालात उपयोग समजून घेता येईल.
४.१ ÿÖतावना (INTRODUCTION) संशोधन ÿिøयेत तÃय संकलनानंतर तÃयांचे संघटन Ļा पायरीचा समावेश होतो. तÃय
संकलना¸या िविवध पĦतीĬारा संशोधकाने िवपुल ÿमाणात अËयास िवषयासंबंधी मािहती
िमळिवलेली असते. परंतु फĉ संकलनातून अËयास िवषय Öवłप ÖपĶ होत नाही.
संकिलत तÃयांना सार Öवłपात व संघिटतåरÂया मांडणे आवÔयक असते. Âया
मािहतीमÅये परÖपरसंबंध, संघटन व ÓयविÖथकरण केÐयािशवाय मािहतीचा अथª बोध होत
नाही. िवपणन संशोधन समÖयेचा संभाÓय उ°रां¸या सÂयतेची चाचणी घेणे व िनÕकषª
काढणे हा संशोधनाचा हेतू असतो. Ìहणूनच तÃयांची उपलÊधता Ìहणजे संशोधनाची
सांगता नसते. संकिलत केलेÐया तÃयांचे व आकडेवारीचे योµय वगêकरण कłन व
ÂयामÅये कायªकारण संबंध ÿÖथािपत करणे हे तÃय संघटनेचे उिĥĶ असते. तÃय
संघटनेमÅये गोळा केलेली तÃये वगêकृत िवĴेषणÂमक कłन ती िवĴेषण व िनवाªचनासाठी
उपलÊध कłन िदली जातात. या ÿकरणांमÅये आपण तÃय ÿिøया, िवĴेषण या संदभाªत
अिधक मािहती िमळवणार आहोत.
४.२ तÃय व मािहती ÿिøया (PROCESSING OF DATA & INFORMATION) तÃय संकलनातून िमळालेली मािहती िवÖकळीत व ÿचंड Öवłपाची असते. साहिजकच
संशोधकास Ļा असंघिटत मािहतीची वगªवारी व कायªकारण संबंध ÿÖथािपत करावयास
लागतो. Âयासाठी तÃयांचे िविशĶ गुणधमाªनुसार िवभाजन करणे, योµय पĦतीने मांडणी
करणे, असंबंिधत मािहती काढून टाकून तÃयांमÅये परÖपर संबंध िनमाªण करणे Ìहणजे
तÃय संघटन होय. मुलाखतकार व अÆवेषकांनी िमळिवलेली गुणाÂमक व सं´यामक
मािहती अशा िÖथतीत असते कì, िज¸यावłन काही िनिIJत अनुमान काढणे श³ य नसते.
अशा मािहतीला िनÕकषª काढÁयास योµय बनिवÁयाचे कायª तÃय संघटन ÿिøया करीत
असते.
वरील चच¥वłन तÃय संघटनाची उिĥĶ्ये पुढीलÿमाणे सांगता येतील:
अ) तÃय ÿिøयेची उिĥĶे (Objective of data processing):
१) असंघिटत मािहतीचे संघटन व वगêकरण करणे. munotes.in

Page 133

तÃयांचे िवĴेषण व िनवªचन
133 २) संकिलत तÃयांना वÖतूिनķ Öवłप देणे.
३) तÃयांना पåरणामकारक Öवłप देऊन Âयाचे मापन करणे.
४) असंबंिधत व अवाÖतव तÃये काढून टाकणे.
५) तÃयांची सांि´यकìय पĦतीने मांडणी करणे.
ब) तÃय संघटन ÿिøयेतील पायö या (Steps of data processing) :
तÃय संघटन ही िवपणन संशोधनातील आवÔयक व अटळ ÿिøया आहे. तÃय संघटना¸या
ÿिøयेत खालील पायöयांचा समावेश होतो.
अ) तÃयांची ÿाथिमक चाचणी (Preliminary Screening of Data)
ब) तÃयांचे संÖकरण (Editing of Data)
क) तÃयांचे वगêकरण (Classification of Data)
ड) तÃयांचे सांकेतीकरण (Codification of Data)
इ) तÃयांचे सारणीयन (Tabulation of Data)

४.३ तÃयांची ÿाथिमक चाचणी (PRELIMINARY SCREENING OF DATA) संकिलत तÃये ही िवÖकळीत व गुंतागुंतीची असतात. मुलाखतकार िनवेदकाशी बोलताना
Âयाने िदलेले उ°र, अिभÿाय व Âयां¸या ÿितिøया नŌदवून घेत असतो. यांतील काही
मािहती अÅययन िवषयाशी संबंिधत नसते. तÃय संकलन वाÖतवरीÂया होÁयासाठी
पयªवे±क िनयंýण ठेवतात. Âयानंतर ÿाथिमक चाचणीĬारे असंबंिधत मािहती काढून टाकली
जाते.
munotes.in

Page 134

िवपणन संशोधन - I
134 खालील कसोट्या ÿाथिमक चाचणी¸या ÿिøयेकरीता वापरÐया जातात:
१) िवĵसनीयता (Reliability):
िवपणन संशोधनात तÃये ही िवĵसनीय असावी लागतात . ÿाथिमक चाचणीमÅये
प±पातीपणे नŌदलेली तÃये िकंवा खोटी मािहती काढून टाकली जाते. वाÖतव व अचूक
तÃयांमुळे संशोधनाचा दजाª वाढतो . संशोधन िवषयासंबंधीत नसणारी मािहती वेगळी केली
जाते.
२) उपयुĉता (Utility):
मुलाखतकÂया«ना जाÖतीत जाÖत तÃये जमिवÁयास सांगÁयात येते. Âयामुळे ÿÔ नावलीमÅये
जादा मािहती नŌदिवली जाते. काही मािहती ही संशोधना¸या ŀĶीने िनŁपयोगी असते.
अशी मािहती ÿाथिमक चाचणी ÿिøयेत वगळÁयात येते.
थोड³यात , ÿाथिमक चाचणी ÿिøयेĬारे संशोधन िवषयासंबंधीत सÂय व दज¥दार तÃये
संशोधन कायाªत वापरली जातात .
३) संबंिधतता (Relevance):
मुलाखतकाराने ÿÂयेक वेळी तÃये मािहती गोळा करताना िनवेदकाने Óयĉ केलेले मते,
ÿितिøया नŌदवीत असतो . यामÅये बöयाच वेळेस िदलेली मािहती िवपणानं संशोधन
समÖयेची संबंिधत नसते. जी तÃये संबंिधत असता त, Âयांचा समÖयेची उपयोगी िनÕकषª
काढताना होत असतो . Ìहणून मुलाखतकाराने गोळा केलेÐया तÃयांची ÿाथिमक चाचणी
केली जाते.
४.४ तÃयांचे संÖकरण (EDITING OF DATA) तÃय संघटनामधील दुसरी महßवाची पायरी Ìहणजे िमळिवलेÐया मािहतीची योµय छाननी
िकंवा संÖकरण करणे होय. संकिलत केलेÐया तÃयांचे पुÆहा पुÆहा वाचन व पåर±ण
संशोधनकÂयाªने करणे आवÔयक असते. संÖकरणामुळे गोळा केलेÐया तÃयांमधील चुका व
असंबंधता आढळून येते. तसेच तÃयांमधील संबंध, साÌय व भेद यांचे ²ान होते.
संÖकरणाकरीता तं² व अनुभवी Óयĉéनी नेमणूक केली जाते. तसेच संशोधकाने Âया
Óय³ तé ना आवÔयक Âया सूचना īायला पािहजे. तÃयांची छाननी करतांना अचूकतेला
अिधक महßव देणे आवÔयक असते. उ°रदाÂयांनी िदलेली उ°रे चुकìची, अपूणª िकंवा
अवाÖतव असÁयाची श³ य ता असते. संÖकरणकÂयाªने बरोबर व पूणª उ°रांची िनवड
करावयाची असते. संÖकारणकताª तÃयांची छाननी करतांना खालील ÿकाराची उ°रे
संशोधन ÿिøयेतून वाद करतो.
अ) चुकìची उ°रे
ब) अपूणª उ°रे
क) असंबंिधत उ°रे munotes.in

Page 135

तÃयांचे िवĴेषण व िनवªचन
135 ड) ÿितसाद न िमळालेले उ°रे
इ) योµय रचनेत नसलेले उ°रे
अशा रीतीने संÖकरण ÿिøयेत तÃयांचे पåर±ण केले जाते व योµय व अचूक उ°रे पुढील
ÿिøयेसाठी घेतली जातात.
४.४.१ तÃय संÖकरणाचे ÿकार (Type of Data Editing):
तÃय संÖकरणाचे ÿामु´याने दोन ÿकार पडतात.
१) ±ेý संÖकरण (Field Editing)
२) कायाªलय तपासणी (Office Editing)
वरीलपैकì कोणतीही एक पĦत संशोधक िनवडतो.
१) ±ेý संÖकरण (Field Editing):
संÖकरण ±ेý पĦतीमÅये छाननीची ÿिøया तÃय संकलन करीत असतांनाच केली जाते ही
ÿिøया मुलाखतकार िकंवा पयªवे±क Ļा दोघांपैकì एकाकडून केली जाते.
अ) मुलाखतकाराकडून संÖकरण (Interviewer Editing):
मुलाखतकार संÖकरणाचे काम मुलाखत सुł असतांना िकंवा झाÐयानंतर कł शकतो.
अपूणª उ°रे, असंबंिधत उ°रे िकंवा झालेÐया चुका शोधून काढतो. मुलाखत झाÐयानंतर
ÿÔ नावली तपासून पािहली जाते व Âयातील चुका वगळÁयात येतात.
ब) पयªवे±काकडून संÖकरण (Superviser Editing):
तÃय संकलना¸या कामावर िनयंýण ठेवÁयासाठी पयªवे±कांची नेमणूक केली जाते.
पयªवे±क मुलाखत झाÐयानंतर मुलाखतकारां¸या मदतीने छाननीचे काम करतात. मुलाखत
कÂया«नी भłन आणलेÐया ÿÔ नावली¸या माÅयमाने अचूक व वाÖतव मािहती शोधून
काढली जाते.
२) कायाªलय तपासणी (Office Editing) :
Ļा पĦतीमÅये मुलाखतकारांनी भłन घेतलेÐया ÿÔ नावली कायाªलयात जमा केÐया
जातात. तपासणीचे काम एका गटावर िकंवा सव¥±ण ±ेý लहान असÐयास एका Óयĉìवर
सोपिवले जाते. तपासणीसाला सखोल ²ान आवÔयक असते. सव¥±णा¸या कामात
झालेÐया चुका छाननी करीत असतांना दुłÖत करÁयात येतात अथवा असंबंिधत व
अवाÖवव मािहती काढून टाकली जाते.
४.४.२ तÃयांचे वगêकरण (Classification of Data) :
संशोधकाने अËयासिवषयाशी संबंिधत संकिलत केलेली मािहती िविवध ÿकारची असते.
उ°रदाÂयासमोर ठेवलेÐया ÿÔ नातून व चचाªतून Óयĉìवतªनाची मािहती िमळते. िमळालेली munotes.in

Page 136

िवपणन संशोधन - I
136 उ°रे वा ÿितसाद शािÊदक िकंवा गैरशािÊदक Öवłपात असू शकतो. अशा िविवध
मािहतीĬारे सामाÆय िनयम ÿÖथािपत करावयाचे झाÐयास या मािहतीचे काही मयाªिदत
ÿकारात वगêकरण करणे आवÔयक असते. वगêकरण ही अशी िøया आहे कì, ºयायोगे
िविशĶ हेतू¸या पूतªतेसाठी वÖतूचे िकंवा घटनांचे Âयां¸यातील साÌयभेदाÿमाणे गट पाडले
जातात. अशा वगêकरणामुळे िमळालेÐया मािहतीत रचनाबĦ Öवłप ÿाĮ होते. Âयामुळे
तÃय संघटन ÿिøयेतील ही एक महßवाची पायरी आहे.
वरील चच¥वłन वगêकरणाची खालील वैिशĶे सांगता येतील:
१) वगêकरण ही एक मानिसक ÿिøया आहे. “वगª” ही िविशĶ वÖतूं¸या / तÃयां¸या गटाची
केलेली कÐपना आहे. एकाच ÿकारची तÃये ओळखÁयासाठी आपण बौिĦक आधार
úाĻ मानतो.
२) वगêकरण हे हेतू ÿेåरत असते. कारण कोणÂयाही वÖतूचे अगर घटनेचे वगêकरण
हेतूÿमाणे बदलत राहतात.
३) वगêकरणात कोणÂया तरी िविशĶ समान गुणांचा आधार वÖतूंचे गट पाडताना
वÖतूतील/तÃयातील समान वैिशĶ्यांचा धागा पकडून Âयां¸या आधारावर तÃयां¸या
®ेणी (Grade) पाडले जातात.
४.४.३ वगêकरणा¸या पĦती (Methods of Classification) :
तÃयांचे वगêकरण िनरिनराÑया पĦतéनी करता येते. सवªसामाÆयपणे गुणधमाªनुसार
केलेÐया वगêकरणाचे चार ÿकार पडतात .
१) भौगोिलक वगêकरण (Geographi cal Classification):
भौगोिलक वगêकरणात तÃयांचे वगª भौगोिलक Öथानानुसार पाडले जातात . उदा.
राºयपरÂवे िकंवा िजÐĻानुसार. एखाīा राºयातील िवøìचे वगêकरण करायचे झाÐयास
िजÐĻानुसार केले जाईल ; िकंवा राºयपरÂवे संपूणª देशातील िवøìचे वगêकरण करता
येईल.
२) कालीक वगêकरण (Chronological Classification):
कालीक वगêकरणात तÃयांची िवभागणी कालानुøमे केली जाते. तÃयांचे वगêकरण वषª,
मिहना , आठवडा , िदवस आदीनुसार करता येते. उदा. िवøì ÿितिनधीने केलेÐया िवøìचे
वगêकरण तारखेनुसार िकंवा मिहÆयानुसार करता येते.
३) सं´याÂमक वगêकरण (Quantitative Classification):
संकिलत तÃयांचे वगêकरण एखाīा वैिशĶ्यां¸या आकारमानावłन करता येते. वय, उंची,
उÂपादन , नफा, तोटा, खचª इ. Ļा पĦतीला चलां¸या आधारे केलेले वगêकरण असे सुĦा
Ìहणतात . उदा. िवīाÃया«नी एखाīा िवषयात िमळिवलेले गुण समजा , एका वगाªत १००
िवīाथê आहेत. Âयांचे वगêकरण Âयांनी िमळिवलेÐया गुणां¸या आधारे खालील १० गटात
करता येईल.
जसे ०-१०, ११-२०, २१-३०, ३१-४०, ४१-५०,....९१-१००. munotes.in

Page 137

तÃयांचे िवĴेषण व िनवªचन
137 ४) गुणाÂमक वगêकरण (Qualification Classification) :
गुणाÂमक वगêकरणात मोजता न येणाöया पण िनिIJतपणे िनधाªरीत करता येणाöया
गुणधमाªनुसार तÃयांचे वगêकरण करता येते. िववािहत - अिववािहत , सा±र -िनर±र इ.
४.५ तÃयांचे सांकेतीकरण (CODING OF DATA) पूवª - िनधाªरीत वगª वा ÿकारांमÅये समािवĶ होणाöया ÿÂयेक उ°रास ÿितक वा संकेत
Ìहणून एखादा अंक (१,२,...) वा शÊद (अ ,ब,...) देणे Ìहणजेच सांकेतीकरण होय. वेगÑया
शÊदात सांगायचे झाÐयास, तÃयांचे ÿितकांमÅये łपांतर करणे Ìहणजेच तÃयांचे
सांकेतीकरण होय. तÃयांचे ÿितकांमÅये łपांतर केÐयामुळे सारणीकरणाचे व िवĴेषणाचे
कायª सोपे होते. संकिलत केलेÐया तÃयांची सं´या ÿचंड असते. Âयांचा आकार मोठा
असतो. कारण ÿÔ नावलीतील ÿÔ न जरी मोजके व मयाªिदत ठेवले तरी Âयांची पयाªयी उ°रे
अनेक असू शकतात. उ°राची लांबी-Łंदी ÿमाणापे±ाही अिधक असू शकते. Âयासाठी
तÃयांना लघुłप देÁयाची गरज िनमाªण होते. Ļा गरजेची पूतê सांकेतीकरणाने होते. कारण
ÿÔ नां¸या उ°रांना काही अ±रे, िचÆहे िकंवा अंक देऊन सांकेतीकरण केले जाते.
सांकेितकरण िविवध पायöयांवर करता येणे श³ य असते.
१) ÿÔ नावली तयार करतांनाच सांकेतीकरण
२) तÃयां¸या संÖकरणानंतर सांकेतीकरण
ÿÂयेक पायरीवर तÃयां¸या सांकेतीकरणाचे कायª वेगवेगÑया लोकांकडून पार पाडले जाते.
िनवेदक, मुलाखत कताª िकंवा सांकेतक Ļा Óयĉéकडून मुलाखती¸या वेळेस िकंवा नंतर
सांकेतीकरण केले जाते.
सांकेतीकरण करताना अËयासकाने हे ल±ात घेतले पािहजे कì, संपूणª तÃयांचे
सांकेतीकरण श³ य आहे कì नाही. कारण काही ÿÔ न असे असतात कì, Âयांना िकतीतरी
पयाªयी उ°रे अनेक ŀĶीकोनातून िदली जातात. सांकेतीकरण करतांना सवª ÿकार¸या
उ°रां¸या समावेश Âयात होणे आवÔयक असते. सारांश, सांकेितकरणा¸या वेळेस
सांकेतीकाराने काळजी घेणे आवÔयक ठरते.
४.६ तÃयांचे सारणीयन (TABULATION OF DATA) सारणीयन व वगêकरण Ļा दोÆही ÿिøया परÖपरांना पूरक आहेत. उपलÊध सामúी उËया
आडÓया ओळीत Ìहणजेच कोĶकात िविशĶ गुणधमाªनुसार योµय रीतीने मांडणी Ìहणजेच
तÃयांचे सारणीकरण होय. वगêकरणाÿमाणे तÃयांचे ÓयविÖथकरण सारणीकरणाने श³ य
होते. सांि´यकìय सारणीमधून िनÕकषª सारांश Öवłपात मांडणे हाच सारणीकरण ÿिøयेचा
गाभा आहे. संकिलत तÃयांचे वेगवेगळे गट पाडून व ÿÂयेक गटात िकती तÃय एकý येतात
यांची मोजणी कłन संशोधनकताª िनÕकषाªचा अथª िनधाªरीत कł शकतो.
संशोधन कायाªत अनेक सारणी तयार कराÓया लागतात. Ìहणून ÿÂयेक सारणीला
अËयासकाने नंबर िदला पािहजे. तसेच ÿÂयेक सारणीला शीषªक देÁयाने सारणीतील munotes.in

Page 138

िवपणन संशोधन - I
138 मािहती लगेच समजते. Öतंभ मथळा हाही एक सारणीचाच भाग आहे. यामÅये
आकडेवारीची मािहती ÖपĶ केली जाते. सारणी रकाÆयात जमा केलेली मािहती. तळटीप
(Foot Note) व संदभª टीप (Sources) सारणी¸या तळाशी िदलेÐया असतात.
तळटीपमÅये सारणीतील आकडेवारीची वैिशĶ्ये मांडलेली असतात तर संदभª टीपेत
मािहती¸या उगमÖथानांची नŌद केलेली असते.
सारणीयन योµय पĦतीने केलेले असÐयास संकिलत तÃयातील गुंतागुंत िनिIJतच कमी
होÁयास मदत होते. जेथे अËयासिवषय गुंतागुंतीचा व संकिलत तÃये िवपुल असतात. तेथे
सारणीकरण आवÔयक असते. सारणीकरणाने सहज समजेल अशाच पĦतीने
आकडेवारीची मांडणी केली जाते. लहान लहान कोĶकांमÅये ÿचंड मािहती, आकडेवारी,
संि±Į Öवłपात एकिýत गोळा केली जाते. ती समजÁयास सोपी जाते. मांडणी करणे श³ य
होते.
४.६.१ सारणीकरणा¸या पĦती (Tabulation Method) :
सारणीयना¸या ÿामु´याने दोन पĦती आहेत.
१) हÖत सारणीयन (Hand / Manual Tabulation)
२) यांिýक सारणीयन (Mechanical Tabulation)
सारणीयन कोणÂया पĦतीने करÁयात येणार आहे, यावर सांकेताचा ÿकार अवलंबून
असतो . जर तÃये हातानेच विगªकृत करावयाची असतील तर ÿवगाªचे शÊदवणªन देणे योµय
ठरते. जर यंýाĬारा सारणीयन करायचे असेल तर अंक देणे अिधक उपयु³ त ठरते.
A. हÖत सारणीकरण (Hand / Manual Tabulation):
सारणीयनाची सवª काय¥, वगêकरण , सांकेतन, मोजणी इ. जर हातानेच करÁयात येणार
असतील तर Âयाला हÖत सारणीयन Ìहणतात . या पĦतीत ÿÔ नावलीतील तÃये िवभागून
Âयांचे सांकेतीकरण केले जाते व िमळिवलेÐया मािहतीची मोजणी कłन ती योµय Âया
रकाÆयात आकडेवारी¸या Öवłपात नŌदली जाते. हÖत सारणीयनाचा उपयोग जर सव¥±ण
±ेý लहान व मयाªिदत असेल तरच फायदेशीर ठरतो.
(अ) हÖत सारणीकरणाचे फायदे (Advantages of Hand Tabulation):
१) हÖतसारणी िह पĦत अितशय साधी सोपी असते या तंýामुळे तÃयाचे सहज पĦतीने
सारणीयन करता येते.
२) हÖत सारणीकरण अिधक खिचªक नाहीत दोन/ तीन लोकांकडून ही ÿिøया पूणª कłन
घेता येते.
३) जेÓहा सवे±ण ±ेý अितशय मयाªिदत असते Âयावेळेस हÖत सारणीकरणाची पĦत
अितशय उपयुĉ ठरते. munotes.in

Page 139

तÃयांचे िवĴेषण व िनवªचन
139 ४) या पĦतीकåरता त² कुशल कमªचाöयांची गरज भासत नाहीत तर अनुभवी Óयĉéची
गरज भासते.
५) िवपणन संशोधन समÖया जेÓहा गुंतागुंतीची नसते तेÓहा पĦत जाÖत सोयीची असते.
(ब) हÖत सारणीकरणा¸या मयाªदा (limitation of hand tabulation):
१) हÖतसारणीकरण हाताने तयार केली जात असÐयाने Âयात अिधक चुका होÁयाची
श³यता असते.
२) ही एक अितशय वेळ खाऊ खिचªक पĦत आहेत.
३) िवपणानं संशोधन समÖया जेÓहा गुंतागुंतीची असते तेÓहाही पĦत उपयुĉ ठरत
नाहीत .
४) ÿijावलीतील तÃये ÿचंड ÿमाणात असतील तर हÖतसारणीकरण उपयुĉ ठरत
नाहीत .
५) सÅया¸या संगणक युगात हÖत सारणीकरण कालबाĻ झालेले आहेत
४.६.२ यांिýक सारणीयन (Mechanical Tabulation):
सारणीयनासाठी Öवयंचिलत यंýांचा उपयोग करÁयात आÐयास Âयास यांिýक सारणीयन
Ìहणतात. या पĦ तीत वगêकरण , सांकेतीकरण व सारणीयन इ. ÿिøया यंýा¸या साहाÍयाने
केÐया जातात. संकेत िदलेले तÃय पंच काडाªवर िछþे कłन नŌदिवले जातात. Âयासाठी
सारÁया असलेले िविशĶ पंचकाडª उपलÊध असतात. या पĦतीमÅये सारणीयन यंýे
(Tabulators) गणकयý¤ (Comp uters) इ. चा उपयोग केला जातो. मोठ्या
उīोगसंÖथांमÅये संशोधनाची ÿिøया सातÂयाने चालत असÐयाने Âयां¸याकडे अशी यंýे
उपलÊध असतात. यांिýक सारणीयनामुळे वेळेची बचत होऊन अचूकता येते. मोठ्या
ÿमाणावरील संशोधन समÖयेचे अÅययन करायचे झाÐयास यांिýक सारणीयन हे उपयु³ त
ठरते.
(अ) यांिýक सारणीकरणाचे फायदे (advantages of Mechanical tabulation) :
१) यांिýक सारणीकरण जलद गतीने होते.
२) सव¥±ण ±ेý जेÓहा ÿचंड असते तेÓहा कमी वेळेमÅये तÃयांचे सारणीकरण करता येते.
३) जेÓहा सारणीयांची सं´या आिण ÿकार अिधक असतात तेÓहा यांिýकì सारणीकरण
जाÖत सोयीÖकर ठł शकते.
४) अशा पĦतीमुळे आकडेवारीतील सहसंबंध व िवŁĦ संबंध आिण परÖपर Öव:संबंध
अिधक अचूकतेने ÖपĶ करता येतात सखोल िवĴेषण करणे सहज श³य होते.
५) अशा सारणीकरणामुळे चुकांची सं´या अितशय अÐप असते कारण यांिýकìकरण
असÐयामुळे मानवी चुका होत नाहीत .
६) मोठ्या ÿमाणात संगणकìय पĦतीचा आिण तंý²ानाचा वापर केला जातो. munotes.in

Page 140

िवपणन संशोधन - I
140 (ब) यांिýकì सारणीकरणा¸या मयाªदा (Limitation of mechanical tabulation):
१) संशोधकास सारणीकरणासाठी संगणक ÿणाली , पंच काडª यंýे, पडताळणी यंýे, िनवड
यंýे अशा िविवध यंýांचा वापर करावा लागत असÐयाने ही पĦत अितशय खिचªक
ठरते.
२) वरील यंýे चालवÁयासाठी िवशेष ²ान असणाöया अनुभवी Óयĉéची गरज भासते
Âयावरील खचª वाढतो .
३) यांिýकì सारणीकरणासाठी िविशĶ संगणकìय ÿणाली चाच वापर करावा लागतो ती
ÿणाली िवकत घेÁयासाठी खचª येतो.
४) यांिýकìकरणामुळे संशोधकास ÿचंड ÿमाणात तÃय व मािहती उपलÊध होते Âयामुळे
संशोधन योµय पĦतीने होत नाहीत .
५) यांिýकìकरणात तÃये योµय पĦतीने भरली नाही तर यांचे सारणीकरण चुकìचे होते.
६) संगणक ÿणाली िबघडÐयामुळे िकंवा संगणकìय programme मÅये चुकìची मािहती
पुरवÐयास संशोधन योµय पĦतीने होत नाहीत .
७) लहान उīोग संÖथांना व लहान ÿमाणातील संशोधनात सदर पĦत योµय नसते.
वरील मयाªदा असÐया तरी आज¸या आधुिनक काळात संगणक ÿणालीमÅये खूपच ÿगती
झालेली असÐयाने संगणक ÿणालीचे संशोधनकायाªत महßवाचे योगदान िदसते Âयामुळे
तÃयांचे िवĴेषण करणे व िनवाªचन करणे संगणक ÿणालीमुळेच सहज श³य होते Ìहणून
यांिýकì सारणीकरणास िवपणाने संशोधनात महßवाचे Öथान आहेत.
४.६.३ कोĶक (Table) :
तÃयाचे सारणीयन हे संÖकरण, वगêकरण व सांकेतीकरण झाÐयानंतर केले जाते.
सारणीयन करताना काही गुणधमाªचा आधार घेतलेला असतो. Âयामुळे संकिलत तÃयांचे
िवभाजन अनेक भागात केले जाते. साहिजकच वेगवेगÑया गटांची तुलना करणे श³ य होते.
सारणीयनात कोĶके तयार केली जातात. ÂयावŁन तÃयांचे िवÔ लेषण व िनवªचन श³ य होते.
ही कोĶके ÖपĶ, िवÖतृत व मािहती िवशद करणारी असावीत. Âयामुळे संशोधकास सरासरी,
शेकडेवारी व सहगुणक इ. बाबी सारणीवŁन ÖपĶ करता येतात. Âयाकåरता सारणी
कोĶकांमÅये खालील महßवा¸या घटकांचा समावेश असणे आवÔयक ठरते.
अ) कोĶकाचे घटक:
१) मथळा (Title):
ÿÂयेक कोĶकाला मथळा/नाव देणे आवÔयक असते. Âयावłन तÃयािवषयी व Âयां¸या
पाĵªभूमीिवषयी कÐपना येते. munotes.in

Page 141

तÃयांचे िवĴेषण व िनवªचन
141 २) िशषªक टीप (Head Note):
शीषªक टीप मथÑया¸या खाली कंसात िदली जाते. यावłन कोĶकात िदलेÐया मािहतीचे
एकक वाचकास कळून येतात. जसे (Łपये लाखात) (वजन टनात) इÂयादी.
३) Öतंभ मथळा (Caption):
Öतंभ मथÑयामÅये आकडेवारीची मािहती ÖपĶ केली जाते. ÿÂयेक Öतंभात कोणती
आकडेवारी िदलेली आहे, हे Âयावłन ÖपĶ होते.
४) पंĉì मथळा (Stub):
पंĉì मथळा कोĶका¸या डाÓया बाजूला असतो. Âयावłन कोणÂया ÿकारची आकडेवारी
आहे हे कळते.
५) उपनŌदी (Sub -entries):
उपनŌदी Ļा पंĉìमथÑयामÅये मािहतीचे उपशीषªक दशªिवतात.
६) तळटीप (Foot -note):
तळटीप ही सारणी¸या तळाशी िदलेली असते. Ļामधून आवÔयक मािहती वाचकास
पुरिवली जाते. एखाīा घटकाबĥल जाÖत मािहती īावयाची असÐयास कोĶकात खूण
केली जाते व तशीच खूण सारणी¸या तळाशी कłन मािहती िदली जाते. उदा. संप वषª
(Strike year)
७) संदभª टीप (Source):
काही वेळेस एखादे कोĶक मागील अहवालावłन, मािसकावłन िकंवा जनगणना
अहवा लावłन परत छापले जाते. Âयावेळेस ते कोĶक कोणÂया संदभाªवłन घेतले आहे हे
संदभª टीपमÅये देÁयात येते.
ब) कोĶकाचे ÿकार (Kinds of Table ):
कोĶकाचे ÿकार िकती चलांमधील सहानुवतê संबंध अËयासावयाचा आहे, यां¸यावर
अवलंबून असतात. मु´यत: कोĶकाचे पुढील ÿकार पडतात.
१) पृथक कोĶक (One Way Table):
जेÓहा एकाच चलाचा अËयास करावयाचा असतो, तेÓहा या ÿकार¸या कोĶकाचा वापर
केला जातो. ही कोĶके िवĴेषणाकåरता िवशेष उपयुĉ नसतात. Ļा कोĶकातून पगारा¸या
आधारावर कामगारांची वगªवारी िकंवा िविशĶ āँडचे साबण वापरणारे लोक अशी मािहती
दाखिवता येते.
munotes.in

Page 142

िवपणन संशोधन - I
142 २) िĬचल कोĶक (Two Way Table):
संशोधनात जेÓहा दोन चलांमधील सहानुवतêसह संबंध जाणून ¶यायचा असतो, तेÓहा
िĬचल कोĶकाचा वापर केला जातो. अशी कोĶके िविवध मुīांवर मािहती देतात व अशी
मािहती िवपणन संशोधनात अिधक उपयुĉ ठरते.
३) परÖपर Óयव¸छेदक सारणी (Cross Tabulation):
जेÓहा परÖपर संबंिधत तीन िकंवा अिधक वैिशĶ्यांचा अËयास करावयाचा असतो, तेÓहा
चलामधील संबंधाची योµय कÐपना येईल अशी परÖपर Óयव¸छेदक सारणी केली जाते.
परंतु अशी सारणी समजÁयास उशीर ला गतो व कठीणसुĦा असते. अनुषंगाने तÃयांचे
िवĴेषण व िनवªचन िकचकट व बुचकÑयात टाकणारे होते.
४.७ तÃय िवĴेषण (ANALYSIS OF DATA) अथª: िवपणन संशोधन ÿिøयेत तÃयां¸या संघटने नंतर तÃयांचे िवĴेषण व िनवªचन Ļा
पायरीचा अंतभाªव होतो. िविवध तÃय संकलन पĦतé¸या सहाÍयाने भरपूर मािहती
जमिवलेली असते. Âयातील परÖपर संबंध, संघटन व ÓयविÖथत मांडणी केÐयािशवाय
मािहतीचे अथª बोध न होत नाही. संशोधकाने िमळिवलेली मािहती सारांश łपाने
मांडÁयासाठी तÃयांमधील सहसंबंध व क¤þÿवृ°ी, मापन व िनद¥शांक काढला जातो. याच
ÿिøयेला तÃयांचे िवĴेषण असे Ìहणतात.
तÃयांचे िवĴेषण व िनवªचन Ļा ÿिøयेत संशोधन कायाªतून तÃयां¸या संकलनास
मांडलेÐया गृहीत कृÂयांमुळे चालना िमळालेली असते. गृहीत कृÂयां¸या Öवłपात मांडÁयात
आलेÐया समÖये¸या संभाÓय उ°रां¸या सÂयतेची चाचणी घेÁयासाठी संकिलत तÃयांना
सार Öवłपात व संघिटत Öवłपात मांडणे आवÔयक असते. कारण अशा मांडणीतूनच
गृहीतकृÂयांची िनिमªती होऊ शकते. Ìहणूनच तÃयांचे िवĴेषण व िनवªचन हे संशोधनाचे एक
अिवभाºय अंग Ìहणता येईल.
सारांश, कोणÂयाही संशोधनात तÃय िवĴेषण हे एक महßवाचे काम आहे. तÃय
िवĴेषणािशवाय तÃय िनवªचनाचे कायª श³ य होत नाही. आपण असे Ìहणू शकतो कì, तÃय
िवĴेषण हे तÃयां¸या अथªशोधनासाठी पाĵªभूमी तयार करते. पण तÃय िवĴेषण व िनवªचन
Ļा ÿिøयांमÅये ÖपĶ फरक करता येत नाही. काही िवचारवंतां¸या मते तÃय िवĴेषण व
िनवªचन Ļा िभÆन ÿिøया नाहीत. Âया एकच आहेत; Ìहणून तÃय िवĴेषण व िनवªचन ही
संशोधन ÿिøयेतील एकच पायरी मानतात. पण तÃय िवĴेषणामुळे िनवªचन कायª सुलभ
होते Ìहणून तÃय िवĴेषणाचे महßव अनÆय साधारण आहे.
४.७.१ तÃय िवĴेषणाची वैिशĶ्ये (feature of data analysis):
१) तÃय िवĴेषणात तÃयांची िवĵासाहªता तपासून पाहóन िनÕकषाªकरीता संघिटत तÃये
तयार केली जातात.
२) तÃय संकलन ही ÿिøया तÃयां¸या सारणीयनानंतर परंतु तÃयां¸या िनवªचन ÿिøये
आधी केली जाते. munotes.in

Page 143

तÃयांचे िवĴेषण व िनवªचन
143 ३) तÃय िवĴेषणात संघिटत तÃयांची सुÓयविÖथत मांडणी तÃय िनवªचनाकरीता केली
जाते. Âयामुळे िवĴेषण कायª िनवªचन िवषयक गरजां¸या िवचाराने िनयंिýत झालेले
असते.
४) तÃय िवĴेषणामुळे िनवªचन ÿिøयेकåरता अथªपूणª तÃये व मांडणी उपलÊध होते.
Âयामुळे अÅययनास घेतलेÐया संशोधन कायाªत दजाª वाढतो.
५) तÃय िवĴेषण हे तÃय िनवªचन ÿिøयेचा आधार आहे Âयामुळे िनवªचन ÿिøया सोपी
होते व Âयावłन िनÕकषª काढता येतात.
४.७.२ तÃय िवĴेषणातील पायöया (Steps in Data Analysis) :
काही संशोधक तÃय िवĴेषण ÿिøयेस दोन भागांमÅये िवभागतात . Âया पायöया
खालीलÿमाणे आहेत.
१) तÃयांचे परी±ण (Examination of Data):
तÃय िवĴेषणात तÃयांचे पुनªपåर±ण व तपासणी आवÔयक असते. संकिलत केलेली तÃये
ही उपयु³ त व िवĵासाहª आहेत िकंवा नाही याचे पåर±ण या िठकाणी केले जाते. संकिलत
मािहती¸या आधारावर िनवªचन व िनÕकषª आधाåरत असÐयाने Âयांची संबंिधतता,
िवĵासाहªता व ÿÂय± उपयोिगता Ļा परी±णात तपासली जाते.
२) िवĴेषण कोĶक तयार करणे (Preparation of Analysis Sheets):
तÃयां¸या पåर±णा मÅये िनवडलेÐया तÃयांचे िवĴेषण कोĶक तयार केले जाते. िवĴेषण
कोĶक हे मािहतीचे सारांश łपाने तयार केलेले कोĶक असते. Ļा िवĴेषण कोĶकांची
मांडणी ÿÔ नावलीमÅये मांडलेÐया ÿÔ नां¸या आधारावर केली जाते. उ°रदाÂयां¸या
ÿितिøयांवłन िवĴेषण कोĶक िनवªचनासाठी तयार केले जातात . अशी िवĴेषण कोĶके
ÿÂयेक ÿÔ नां¸या उ°रांकरीता तयार केलीत कì तÃय िवĴेषण ÿिøया संपते. Ļा तÃय
िवĴेषणातून तÃय िनवªचनासाठी संघिटत व सुÓयविÖथतåरतीने मांडलेली तÃये सारांश
łपात उपलÊध होतात .
४.८ तÃयांचे िनवªचन (INTERPRETATION OF DATA) तÃय संकलन व तÃय िवĴेषण एवढ्यावरच िवपणन संशोधनाचे कायª संपत नाही, तर तÃय
िवĴेषणातून िनघालेÐया िनÕकषाªचे िनवªचन करावे लागते. िनवªचन िøयेĬारा संशोधन
केÐयास आपÐया िनÕकषाªचे खरे महßव व वाÖतिवक अथª समजू शकतात. संशोधनामधून
िनघालेÐया Óयापक अथाªचा शोध घेणे Ìहणजे िनवªचन होय. यासाठी संशोधकाला आपÐया
िनÕकषाªचे िवīमान िसĦांता¸या वा िवĵसनीय ²ाना¸या िनकषांवर पुनªपåर±ण करावे
लागते. याचाच अथª संशोधकास आपÐया िनÕकषाªत Åवनीत होणाöया सैĦांितक तÂवाचा
शोध ¶यावा लागतो.
दैनंिदन जीवनात िनÂय घडणाöया घटनांचा काही अथª आपण मनाशी लावत असतो. ÿÂयेक
घटनेचा अगर बाबीचा खुलासा करÁयासाठी ÿÂयेकाचे मन बेचैन असते. पण मनाला पटेल munotes.in

Page 144

िवपणन संशोधन - I
144 असा खुलासा िमळाला कì िवल±ण समाधान िमळत असते. शाľीय अथªशोधनात जे
कुतूहल िदसते Âयाचे Öवłप पूणªतया शाľीय असते. संपूणªपणे वैचाåरक साधनांचा वापर
कłनच घटनांचे संबंध ÖपĶ केले जातात. एखाīा घटनेिवषयी जर ÖपĶीकरण हवे असेल
तर Âया घटने िवषयीचे तÃय संकलन, वगêकरण Öतंभीकरण, कŁनच Âयांची कारणमीमांसा
ÖपĶ होईल व ही मीमांसा जेवढी तकªशुĦ होईल, िततके अथªशोधन िनखळ होईल.
िनÕकषाª¸या Óयापक अथाªचा शोध घेÁयाचे ÿमुख दोन पैलू आहेत.
१) िनÕकषाªची अखंडता:
एखाīा संशोधन िनÕकषाªशी Öवत:¸या संशोधन िनÕकषाªची साखळी जोडून संशोधन
ÿिøयेस अखंडता देÁयाचा ÿयÂन करणे. िनÕकषाª¸या मूळाशी असलेली अमूतª तÂवे
िनवªचनाĬारेच संशोधनकÂयाªस ओळखता येतात. एकदा हे अमूतª तÂव शोधून काढली कì,
आपÐया अÅययनातील िनÕकषा«¸या आधारावर दुसöया संशोधनातील िनÕकषाªशी संबंध
ÿÖथािपत करणे श³य होते.
२) ÖपĶीकरणाÂमक संकÐपनांची ÿÖथापना:
हा िनवªचनाचा दुसरा पैलू Ìहणता येईल. आपÐया अÅययनात आढळून आलेले िनÕकषª वा
तÃये अशीच का, याचे ÖपĶीकरण करÁयाचा ÿयÂन हा िनवªचनाचा एक भाग आहे.
अÅययनातील िनåर±णातून ºया तÃयांची नŌद िनåर±णकताª करतो , Âयां¸या मुळाशी असे
काही घटक वा ÿिøया असतात कì ºयां¸या आधारे अनुभविसĦ िवĵातील िनåर±ण
केलेÐया तÃयांचे ÖपĶीकरण करणे श³ य होते. या घटकांचे िकंवा ÿिøयांचे Öवłप ÖपĶ
कłन दाखिवणे हे िनवªचनाचे कायª आहे.
वरील िववेचनावłन िनवªचन हे एकाच वेळी दोन उिĥĶ्ये साÅय करते. अÅययनात
अवलोकनात आलेÐया गोĶéचे ÖपĶीकरण करणाöया सवªसामाÆय घटकांना ÿकाशात
आणणे हे िनवªचनाचे एक कायª आिण संशोधना¸या िनÕकषा«ना सैĦांितक आधार ÿाĮ कłन
देणे हे िनवªचनाने दुसरे कायª होय.
४.९ िनवªचन ÿिøयेतील पायöया (STEPS IN INTERPRETATION OF DATA) िनवªचन ÿिøया ही पूणªत: मानिसक िøया आहे. संशोधनामÅये समÖया सुýण, तÃय
संकलन व िवĴेषण झाÐयानंतर Âया आधारे िनÕकषª शोधनाचे कायª संशोधकास करावे
लागते. Ìहणून हे एक संशोधनाचे अिवभाºय अंग आहे. िनवªचन कायाªस ²ान, अनुभव,
पåरप³वता व तकªशुĦ िवचारसरणीची आवÔयकता असते. िनवªचन ÿिøयेत मु´यत:
खालील पायöयांचा समावेश होतो.
१) तÃयांचे मूÐयमापन (Evaluation Data)
२) ÿयोगाÂमक िनÕकषª ÿÖथािपत करणे (Drawing Tentative Conclusions)
३) ÿयोगा Âमक िनÕकषाªची चाचणी घेणे (Testing tentative Conclusions) munotes.in

Page 145

तÃयांचे िवĴेषण व िनवªचन
145 ४) अंितम िनÕकषª काढणे (Final Conclusion)
वरील टÈÈयांचे थोड³यात िववेचन खालीलÿमाणे करता येईल.
१) तÃयांचे मूÐयमापन (Evaluation Data):
तÃयांचे िनवªचन हे संशोधन ÿिøयेची सांगता करणारे असते. Ìहणूनच Âयास अिधक महßव
आहे. िवपणन संशोधन समÖयेनुसार ÿाथिमक सामúी गोळा केली जाते. उ°रदाÂयां¸या
ÿितिøया नŌदिवलेÐया असतात. यालाच गुणाÂमक सामúी (Qualitutive Information)
असे Ìहणतात. Âयाच ÿकारे दुÍयम सामúीसुĦा संशोधन समÖये¸या ŀĶीने िमळालेली
असते. Ļा सामúीला सं´याÂमक सामúी (statictical Information) असे Ìहणतात.
उपलÊध व संकिलत सामúी¸या आधारे ÿयोगाÂमक िनÕकषª काढावयाचे असतात.
ÿाथिमक व दुÍयम सामúीचा उपयोग िनÕकषाªÿत पोहचÁयासाठी केला जातो. Âया करीता
Ļा तÃयांची अचूकता व िवĵसनीयता तपासून घेणे आवÔयक ठरते. तÃयांचे पुनª
पåर±णातून संकिलत मािहतीचे ľोत, पĦती , दजाª, उ°रदाÂयाचा ÿकार/वगª इ. मूÐयमापन
सवाªत अगोदर िनवªचन ÿिøयेत केले जाते. सारÁयांमधील आकडेवारीचा कायªकारण संबंध
लावÁया साठी Âयांचे मूÐयमापन आवÔयक असते. मूÐयमापन करताना संबंिधतता,
िवĵसनीयता व उपयुĉता या कसोट्या लावाÓया लागतात. तÃय मूÐयामापनाचा मूळ उĥेश
तÃयांची अचूकता पडताळून पाहणे हा असतो.
२) ÿयोगाÂमक िनÕकषª ÿÖथािपत करणे (Drawing Tentative Conclusions) :
गुणाÂमक व सं´याÂमक मािहतीचे मूÐयमापन करीत असतानाच संशोधक काही सामाÆय
िनÕकषाªपय«त पोहचतो. हे सामाÆय िनÕकषª Ìहणजेच ÿयोगाÂमक िनÕकषª असतात. अथाªत,
हे िनÕकषª िनिIJत असतात; परंतु िनवªचन चाचणी अंतगªत Âयात बदल िकंवा सुधारणा होऊ
शकतात. संशोधनातील िनÕकषा«ना आधार असतो. ÿाथिमक व दुÍयम मािहती¸या आधारे
ते िसĦ करता येतात. ÿयोगाÂमक िनÕकषª काढीत असताना संशोधकाने एक िविशĶ पĦत
वापरली पािहजे. Âया संशोधकाकडे शाľीय ŀĶी व िचिकÂसक ÿवृ°ी असली पािहजे.
संशोधकाने या िठकाणी Óयĉìगत प±पातीपणा (Personal bias) टाळला पािहजे.
संशोधकास ÿयोगाÂमक िनÕकषª जाणीवपूवªक आकडेवारीतील कायªकारण व सहानुवतê
संबंधांचा अËयास कłन काळजीपूवªक ¶यावे लागतात. Ļाच िनÕकषाªची चाचणी होऊन
अंितम िनÕकषª काढले जातात. ºयावर उīोगसंÖथेची भिवÕयातील धोरणे, िनयोजन व
िनणªय अवलंबून असतात.
३) ÿयोगाÂमक िनÕकषाªची चाचणी घेणे (Testing Tentative Conclusions):
संशोधकाने ÿयोगाÂमक िनÕकषª ठरिवÐयानंतर Âयांची चाचणी घेणे अÂयंत आवÔयक असते.
Ļा चाचणीचा मु´य उĥेश िनÕकषाªमÅये अचूकता आणणे हा असतो. गोळा केलेÐया
मािहतीवर ÿयोगाÂमक िनÕकषाªची मु´यत; खालील पĦतीने चाचणी घेतली जाते.

munotes.in

Page 146

िवपणन संशोधन - I
146 अ) तÃयांचे आधारे चाचणी (Testing by data):
िनåर±क व मुलाखतकारांनी संकिलत केलेली तÃये वाÖतवते¸या आधारावर तपासून
घेतÐयास िनÕकषाªमधील संिदµधता टाळता येते. तÃय व Âयांचे िवĴेषण हा संशोधनाचा
आÂमा आहे. व Âया आधारावर ÿायोिगक िनÕकषª पडताळून पािहÐयास संशोधनाचे अंितम
िनÕकषª अचूक व वाÖतव ठरतात.
ब) सामाÆय ²ाना¸या आधारे चाचणी (Testing by General Knowledge):
संशोधन ही एक बौिĦक ÿिøया आहे. Âया बौिĦकते¸या माÅयमानेच एखाīा समÖयेची
कारणमीमांसा व उपाययोजना केली जाते. Ìहणूनच संशोधन समÖयेबाबत घेतलेले
ÿयोगाÂमक िनÕकषª पडताळून पाहÁयासाठी सवाªत उपयुĉ चाचणी Ìहणजे सामाÆय²ान
होय. िनÕकषा«ना तकªशुĦते¸या कसोटीवर सामाÆय²ाना¸या आधारे पडताळता येतात.
क) पयाªयां¸या आधारे चाचणी (Testing by Option):
संशोधनात िनÕकषाªना पयाªयी मागª भरपूर असतात. Âया उपलÊध पयाªयी िनÕकषाªपैकì
अिधक योµय , वाÖतव , अचूक व संबंिधत पयाªय कोणता हे ठरिवणे महßवाचे असते.
संशोधकाने आपÐया ²ानाचा व अनुभवाचा उपयोग कłन ÿÂयेक पयाªया¸या दोÆही बाजू
पडताळून पाहóन उपलÊध मािहती¸या आधारावर वाÖतव असा िनÕकषª पयाªय ठरिवला
पािहजे. वाÖतव िनÕकषª पयाªय तो कì जो आकडेवारी¸या व तÃयां¸या माÅयमाने िसĦ
करता येतो. टीकाÂमक परी±णामुळे पयाªयांची छाननी होते व उÂकृĶ पयाªय ठरिवता येतो.
४) अंितम िनÕकषª काढणे (Final Conclusions):
िनवªचन ÿिøयेतील ही शेवटची पायरी आहे. िवĴेषणावर आधाåरत िनवªचन हे संशोधनातले
महßवाचे तÂव होय. िविवध पĦतीने तÃयांचे िवĴेषण कłन ÿयोगाÂमक िनÕकषª संशोधन
ठरिवतो. Âया ÿयोगाÂमक िनÕकषा«ची मागे सांिगतÐयाÿमाणे चाचणी घेतली जाते; व शेवटी
अंितम िनÕकषª काढले जातात. अथाªतच, अंितम िनÕकषª काढतांना संशोधकाने िवशेष
काळजी घेणे आवÔयक असते. कारण Âयावर उīोगाचे धोरणाÂमक िनणªय आधारीत
असतात.
संशोधनाचे िनÕकषª हे संशोधन आराखड्याशी िमळतेजुळते असावेत. तसेच हे िनÕकषª
िवÖतृत व संशोधनाची उिĥĶ्ये साÅय करणारे असावेत. िनÕकषª मांडीत असताना Âयावरील
उपाय व िशफारशी ĻासुĦा महßवा¸या असतात. सारांश, िनÕकषª हे संशोधनाचे Åयेय
असÐयाने Âयावर सखोल िवचार व प åर±ण Óहावे व Âयातून अचूकता, वाÖतवता व वतªमान
पåरिÖथतीतील उपयुĉता यावी.
४.१० तÃय िवĴेषण व िनवाªचनामÅये सांि´यकìय तंý²ानाचा उपयोग (USE OF STATISTICAL TECHNIQUES IN ANALYSIS &
INTERPRETATION OF DATA) िवपणन संशोधन ÿिøयेत तÃयां¸या संघटनेनंतर तÃयांचे िवĴेषण व िनवाªचन करणे
आवÔयक असते. तÃय संकलन िविवध पĦती¸या साहाÍयाने केलेले असते. ÂयामÅये ÿचंड munotes.in

Page 147

तÃयांचे िवĴेषण व िनवªचन
147 मािहती, तÃये, आकडेवारी संúिहत केलेली असते. या तÃयांतील परÖपर सहसंबंध
संघटन, गट, गृप इÂयादीची ÓयविÖथत मांडणी / आखणी केÐयािशवाय तÃयांचे अथªबोधन
होत नाही. संशोधकाने गोळा केलेली मािहती व तÃये जसे चे तसे अहवालात वापरता येत
नाहीत. Âयांची सारांश Öवłपात, आलेख, आकडेवारी, टेबल, चाटª Öवłपाने मांडÁयासाठी
व तÃयांमधील सहसंबंध, क¤þ ÿवृ°ी, कला मापन व िनद¥शांक काढणे करीता िविवध
सांि´यकìय तंý²ान तंýाचा अिलकडे वापर केला जातो. आधुिनक संगणक ÿणालीमÅये
िविवध सांि´यकìय तंý²ान साठवून ठेवÁयासाठी िविवध सॉÉटवेअर चा वापर केला जातो.
आज¸या सवª ÿकार¸या संशोधन ÿकÐपामÅये िविवध सांि´यकìय व गिणतीय तंý²ानाचा
वापर केला जातो. िवपणन संशोधनात सांि´यकìय तंý²ान पĦती ÿामु´याने पुढील
कारणासाठी वापरली जाते.
१) संशोधनासाठी जतन केलेÐया तÃयांचे मापन व आखणी योµय ÿकारे करणे.
२) संपूणª मािहतीची व तÃयांची सारांश Öवłपात अथªपूणª आिण उपयुĉ शÊदांत मांडणी
करणे.
३) तÃयातील दोन िकंवा अिधक चलामधील सहसंबंध ÖपĶ व ÿÖतािपत करणे.
४) सामाÆय लोकांना व अिशलास समजेल अशा सोÈया Öवłपात तÃयांची व मािहतीची
रचनाची आखणी करणे.
५) तÃये व मािहतीचे आलेख,टेबल,चाटª,Öवłपात łपांतर करणेसाठी अशा तंý²ानाचा
उपयोग होतो.
वरील सांि´यकìय तंý²ान पĦतीचा वापर करÁयापूवê जमा/जतन केलेली मािहती व
तÃयांचे परी±ण व मुÐयमापन केले जाते. उदा. तÃये अचूक, सÂय व वाÖतववादी आहे कì
नाही, ती संशोधनाÂमक आहे कì नाही यांची तपासणी कłनच Âयाची रचना, वगêकरण
केले जाते. Âयावłन तÃयांचे łपांतर टेबल, चाटª, आलेख, शेकडाÿमाणे, कलÿमा ण
इ.मÅये केले जाते. Âयानंतर सांि´यकìय सॉÉटवेअर मÅये ही मािहती भłन घेतली जाते.
Âयावłन पुढील ÿमाणे मािहती उपलÊध करता येते.
१) शेकडा ÿमाण (percentage) :
दोन िकंवा अिधक चलामधील सहसंबंध ÿÖतािपत करणे साठी शेकडा ÿमाण हे तंý वापरले
जाते. सामाÆयपणे चलातील सहसंबंध १०० ¸या पटीमÅये Óयĉ केले जाते. उदा: िवøìचे
शेकडा ÿमाण , नफा शेकडा ÿमाण , िवøì / नफातील शेकडा वाढ िकंवा घट दशªिवणेसाठी
या तंýाचा वापर केला जातो.
२) गुणो°र ÿमाण (Ratios):
एक चलाचे दुसöया चलाबरोबर असणारे परÖपर संबंध Ìहणजे गुणो°र ÿमाण होय. गुणो°र
ÿमाणाचे िवĴेषणावłन संशोधकास आपली मते मांडता येतात. िनÕकषª काढणे सोपे जाते. munotes.in

Page 148

िवपणन संशोधन - I
148 उदा. अ चे ब बरोबर असणारे संबंध Ìहणजे अ : ब होय. एका वगाªत ५० मुले व २५ मुली
असतील तर Âयाचे गुणो°र २:१ असेल.
३) सरासरी (Average):
सवª संशोधनाकरीता या पĦतीचा एक सामाÆय पĦत Ìहणून उपयोग होतो. यामÅये
एकसमान चलाची िनवड कłन अितउ¸च व किनķ चलाचा िवचार कłन मÅयम चल
िनवडले जाते. यावेळी अित / मोठा चल व किनķ चल यांचा िवचार न करता माÅयम
सरासरी काढून चल िनिIJत केला जातो. िकंवा सवª चलांची बेरीज कłन Âयास दोनने
भािगले जाते व सरासरी काढली जाते.
४) िवखुरलेÐया तÃयांचे मापन (Measures of dispression):
िवपणन संशोधनात अनेक वेळा तÃये व मािहती िवखुरलेÐया ÖवŁपात िकंवा ÓयविÖथत
नसते. तेÓहा संशोधक सांि´यकìय तंý²ानाचा वापर कłन उपयुĉ व महßवाची तÃये
बाजूला काढतो आिण अनावÔयक तÃये वेगळी केली जातात . Âयाकåरता ®ेणी, िवचलन ,
सहगुणक पĦतीचा वापर केला जातो.
५) सहसंबंध परÖपर संबंध (co-relation) :
िवपणन संशोधनातील दोन चलामधील परÖपर सहसंबंध ÖपĶ करावे लागतात . Âयािशवाय
िनÕकषª व िशफारसी तयार करता येत नाहीत . उदा. मागणी व पुरवठा या चलातील परÖपर
संबंध दशªिवला जातो. एकामÅये बदल झाÐयास दुसöयावर काय व िकती? पåरणाम होतो. हे
िसĦ करावे लागते.
जेÓहा चलातील परÖपर सहसंबंध एकाच िदशेने चालतात . Âयास सकाराÂमक सहसंबंध
Ìहणतात . तर हे संबंध िवłĦ िदशेने चालत असतील तर Âयास नकाराÂमक सहसंबंध
Ìहणतात .
६) कालसाखळी िवĴेषण (The series analysis) :
िवपणन संशोधनात काही चलाचे सतत िनरी±ण करावे लागते व ती मािहती साठवून ठेवावी
लागते. िविशĶ काळानंतर या चलाचे परी±ण केले जाते. मुÐयमापन केले जाते Âयास
कालसाखळी िवĴेषण असे Ìहणतात . उदा. दररोज होणारी िवøì, िनयिमतपणे येणारे
úाहकवगª व Âयाची खरेदीची पĦत यांचे िनरी±ण कłन काढलेले िनÕकषª, िनवाªचन,
परी±णे इ. िवपणन संशोधकास फायदेशीर ठरतात . िवपणन संशोधनात या तंýाचा सतत
उपयोग केला जातो. जसे. वÖतूची मागणी , पुरवठा, िकंमत. फॅशन इ. चा अËयास कłन
भिवÕयकालीन अंदाज Óयĉ करता येतो. िकंवा भिवÕयकालीन धोरण, िनयोजन ठरिवता
येतात.
७) आकृÂया व आलेख (Diagrams & Graphs):
िवपणन संशोधनातील मािहती व आकडेवारीची योµयåरÂया मांडणी करणे व तÃयांची
पåरणामकारक रचना मांडणी करणेÌहणजे आकृती व आलेख तयार करणे होय. आकृÂया व munotes.in

Page 149

तÃयांचे िवĴेषण व िनवªचन
149 आलेख, टेबल, चाटª इ. Ĭारे िवÖतृत व असंरिचत मािहतीची मांडणी थोड्या जागेत करता
येते. Âयामुळे तÃये व आकडेवारीचे िवÖतृत िवĴेषण करणे सोपे होते. अशा आकृÂया
आलेख, टेबल,चाटª ¸या माÅयमांतून सामाÆयांना सहज संशोधनाचा अथª लागतो . या
तंý²ानाचा उपयोग तÃयांची मांडणी,िवĴेषण,जलद,अचूक व ÿभावी सादरीकरण
करÁयासाठी उपयोग होतो.
८) आनोवा चाचणी व अंकोवा चाचणी (Anova & Ancova Test):
या चाचणी मÅये िवपणन संशोधकांने गोळा केलेÐया तÃयातील दोन िकंवा अिधक चलातील
सहसंबंध ÖपĶ केला जातो. िवĴेषणाÂमक सांि´यकìय चाचणी करणे कåरता वरील तंýाचा
वापर केला जातो. Âयामुळे दोन िकंवा अिधक चलाचा परÖपर सहसंबंध शोधता येतो, िकंवा
ÖपĶ करता येतो. उदा. एखाīा वÖतूची िनधाªåरत िकंमत व ÿÂय± िकंमत यातील सहसंबंध
ÖपĶ करता येतो. मागणी व पुरवठातील परÖपर नाते ÖपĶ करता येते.
Ancova चाचणी ही वरील चाचणीची पुढील पायरी होय. दोन चलातील संबंध तसे का?
यांचे उ°र शोधÁयाचा ÿयÂन केला जातो. या चाचणीमुळे एका चलातील बĥलाचा पåरणाम
दुसöया चलावर कशा ÿकारे होतो व का होतो , Ļाचे ÖपĶीकरण शोधता येते.
वरील पĦती िशवाय इतर अनेक संगणिकय सांि´यकìय पÅदतीचा वापर संशोधनात केला
जातो. उदा. अंदाज Óयĉ करणे, नमुना िनवडीसाठी चलातील सहसंबंध ÿÖतािपत करणे,
एकूण लोकसं´येतून नमुना िनवड करणे इ.
अ) तÃयांचे िनवªचन (Interpretation of Data):
िवपणन संशोधनात िविवध ÿकारची तÃये व मािहती आकडेवारी िनरी±ण कłन तÃय
संकलन पĦतीĬारे भरपूर मािहती िमळिवलेली असते. या मािहतीमÅये ÓयवÖथापकìक रण
करÁयाची गरज भासते. Âया तÃयातील परÖपर सहसंबंध, संघटन केÐयािशवाय मािहतीचे
अथªबोधन / िनवाªचन (Interpretation) होत नाही. मािहती , तÃये सारांश Öवłपात
मांडÁयाची िøया Ìहणजे िवĴेषण होय. तर Âया िवĴेषणाचा सामाÆय लोकांना समजेल
अशा भाषांत मांडÁयाची िøया Ìहणजे िनवाªचन-अथªबोधन होय.
फĉ तÃयाचे संकलन व िवĴेषण कłन चालत नाही तर िनघालेÐया/ सुचिवलेÐया
िनÕकषाªचे िनवाªचन-अथªबोधन करावे लागते.
“िनवाªचन-अथªबोधन Ìहणजे उपलÊध ÿÂय± मािहती व आकडेवारीबाबत अिधक मािहती
देणे.” (Interpretation means adding information to more facts & figures.)
“Óयिĉगत ²ान , अनुभव आिण बुिĦम°ा यांचे जोरावर िदलेले टेबल आिण मािहतीचे
सामाÆयपणे वाचन करणे Ìहणजे िनवाªचन-अथªबोधन होय.”
िनवाªचन ही िवषयाÂमक ÿिøया असून ती Óयĉìनुसार बदलत जाते. जेणे कłन
संशोधकाने काढलेले िनÕकषª व िशफारसी पुÆहा तपासता येतात Âयास िनवाªचन असे
Ìहणता येईल. िनवाªचन हे ÿामु´याने संशोधक Öवतः िकंवा वåरķा¸या सÐÐयाने करीत
असतो कì जेणेकłन िनघालेले िनÕकषª हे समÖयेचे उ°र असेल िकवा समÖयेचे िनराकरण munotes.in

Page 150

िवपणन संशोधन - I
150 करणारे असेल तसेच समÖयाचे अचूक उ°र शोधणे हेच काम िनवाªचनाचे असते. िनवाªचन
ही एक मानिसक Óयĉìसापे± ÿिøया आहे. संशोधनामÅये समÖया सुýण, तÃय संकलन,
वगêकरण, िवĴेषण झाÐयावर िनवाªचन केले जाते. िनवाªचना नंतरच अंितम िनÕकषª व
िशफारसी िनिIJत करता येतात. तÃय िनवाªचनामुळे अहवाल लेखन करणे सुलभ होते.
िकंबहòना तÃय िनवाªचन हा वै²ािनक अËयास पĦतीचा गाभा आहे.
तÃय िनवाªचनाची वैिशĶे (Features of Interpretation Data):
१) िनवाªचन ही एक तÃयांचे अनुमान काढÁयाची ÿिøया आहे.
२) ही एक बौिĦक ÿिøया आहे. येथे संशोधकास Öवतःचा अनुभव व ²ानाचा वापर
करावा लागतो.
३) तÃयावłन अंितम िनणªय घेणे कåरता िनवाªचन ही एक Óयिĉिनķ ÿिøया आहे.
४) तÃय िवĴेषणातील िनवाªचन-अथªबोधन िह एक ÿिøया आहे. दोÆही िøया Öवतंý
असून एकमेकांवर आधाåरत असतात.
५) सांि´यकìय िवĴेषणातून अथªबोधन होईल असा िनÕकषª काढणे हाच हेतू िनवाªचनचा
असतो.
६) अंितम संशोधन अहवाल िलिहÁयासाठी ÿाथिमक तÃये व अथªपूणª मािहती ही
िनवाªचनातून ÿाĮ होते. Âयावर िवसंबून संशोधनकÂयाªस आपले िनÕकषª व िशफारसी
ठरिवता येतात.
७) िनवाªचनाĬारे अगोदर¸या संशोधनाची साखळी जोडून अखंडÂव देÁयाचा ÿयÂन केला
जातो.
८) तÃयांचे व मािहतीचे ÖपĶीकरण ÿÖतािपत करणे हा उĥेश िनवाªचनाचा असतो असेच
का घडले! यांचे ÖपĶीकरणाÂमक िनÕकषª काढता येतात.
९) गोळा केलेÐया घटकांचे, तÃयांचे व मािहतीचे ÖपĶीकरण करणे िकंवा दोन चलातील
स×सबंध ÿिøया Öवłप Öप Ķ करणे हे िनवाªचनाचे कायª आहे.
१०) संशोधना¸या िनÕकषाªना शाľीय व तकªशुĦ आधार ÿाĮ कłन देणे हे िनवाªचनाचे
ÿमुख कायª आहे.
ब) तÃय िनवाªचनाची गरज / महÂव (Need/Importation of Interpretation of
Data):
कोणÂयाही संशोधनात तÃय िनवाªचन करणे ही एक आÓहानाÂमक व िøयाÂमक ÿिøया
असते. यामÅये संशोधकास गोळा केलेÐया मािहती व तÃयां¸या पिलकडे जावून िवचार
करावा लागतो. Âयास Öवतःची बुĦीम°ा, ²ान, अनुभव यां¸या ÓयिĉिनĶ िवचार करावा
लागतो. Âयातून संशोधक हा आपÐया िनÕकषाªबाबत िशफारशी बाबत अिधक िवÖतारीत व
सखोल मािहती अहवालामÅये मांडू शकतो. munotes.in

Page 151

तÃयांचे िवĴेषण व िनवªचन
151 १) तÃय िनवाªचनामुळे तÃय िवĴेषण व अहवालामÅये संबंध जोडता येतो.
२) िनवाªचनामुळे सांि´यकìय िवĴेषण तÃयांना तकªशुĦ आधार देता येतो.
३) या ÿिकयेमुळे अंितम अहवाल िलिहतांना िनिIJत िनÕकषª व िशफारसी देणे श³य होते.
तकªशुÅदĬारे संशोधनाचा शेवट करता येतो.
४) या Ĭारे संशोधन समÖया -ÿij व गोळा केलेली मािहती यामÅये सांगड घालता येते.
ÿijांची उ°रे शोधता येतात.
५) या ÿिøयेĬारे सैĦांितक ²ान व ÿाÂयि±क ²ान यामÅये समÆवय साधून पुढील
संशोधनास चालना/मागªदशªन करता येते.
६) संशोधनासाठी गोळा केलेली सांि´यकìय मािहतीचा अथªपूणª अËयास कłन अिधक
िवĵशिनयता िनमाªण कłन ÿÂय± Âयाचा वापर करणेसाठी मदत केली जाते.
७) िनवाªचन ही एक सजªनशील िकंवा िनिमªती±म ÿिøया असून याĬारे संशोधकांचे ²ान,
बुĦीम°ा, अनुभव, कायª±मता इ. चे पåर±ण/पारख केली जाते.
८) शेवटी सांि´यकìय आकडेवारीला िनवाªचनामुळे अथªपूणªÂव ÿाĮ होते.लोकांना
समजÁयास सोपे जाते.
९) तÃयां¸या िनवाªचनामुळे ÿशासकìय अिधकारी वगाªस योµय िनयोजन करता येते.
१०) अशा तÃय िनवाªचनामुळे संशोधकाने सुचिवलेÐया िशफारसीची योµय ÿकारे अंमलात
आणता येतात. धोरणे ठरिवणे सोपे जाते.
क) तÃय िनवाªचन ÿिøयेतील पायöया (Steps in Interpretation of Data):
दैनिदन जीवनात िनÂय घडणाöया घटनांचा काही अथª आपण मनाशी लावत असतो. ÿÂयेक
घटनेचा सखोल खुलासा करणेसाठी ÿÂयेकजण Öवतः¸या ²ानाÿमाणे वापर करीत असतो.
माý िवपणन संशोधनात ºया घटना असतात Âयाचे Öवłप पूणªपणे तकªशुĦ
सैĦांितक/शाľीय असते. Âया घटनेिवषयी सखोल ÖपĶीकरण हवे असÐयास आपणास
ÿथम तÃय संकलन, साठवण, वगêकरण, Öतंिभकरण, टेबल,चाटª कłन Âयाचे िवĴेषण
करावे लागते. Âयानंतर िनवाªचन ÿिøया सुł होते. Âयामुळे सामाÆयपणे िनवाªचन ÿिøयेत
१) तÃयांचे मूÐयमापन
२) तÃयांचे िवĴेषण
३) िनवाªचन/अथªबोधन करणे
४) ताÂपुरता Öवłपातील िनÕकषª काढणे.
५) काढलेÐया िनÕकषाªची चाचणी करणे. munotes.in

Page 152

िवपणन संशोधन - I
152 ६) चाचणी केÐयानंतर अंितम िनÕकषª व िशफारसी तयार करणे. ही कामे करावी
लागतात. तÃयांचे िनवाªचन करतांना संशोधकास पुढील ÿिøया पूणª करावी लागते.
तÃयाचे िवĴेषण ÿकêयेत खालील दोन पÅयतीचा समावेश होतो.
१) तÃयाचे परी±ण:
तÃय िवĴेषणात तÃयांचे पुनªिनमाªण व तपासणी आवÔयक असते.संकिलत केलेली तÃये
िह उपयुĉ व िवĵसाहª आहेत िक नाहीत यांचे परी±ण केले जाते. संकिलत मािहती¸या
आधारावर िनवाªचन व िनÕकषª आधाåरत असÐयाने Âयांची संबंिधतता,िवĵसाहªताव ÿÂय±
उपयोिगता Ļा परी±णात तपासली जाते.
२) िवÕलेषण कोĶक:
तÃयाचे परी±ांणाकåरता िनवडलेÐया तÃयांचे िवĴेषण कोĶके तयार केली जातात .
िवĴेषण कोĶक हे मािहतीचे व तÃयाचे सारांश łपाने तयार केलेले कोĶक असते. Ļा
कोĶकाची मांडणी ÿijावलीमÅये मांडलेÐया ÿijा¸या आधारावर केली जाते.
उ°रादाÂया¸या ÿितिøयांवłन िनवाªचन कोĶके तयार केली जातात . अशी कोĶके तयार
केली िक, िवĴेषण ÿिøया संपते. Ļा तÃय िवĴेषणातून तÃय िनवाªचनासाठी संघटीत व
योµय रीतीने मांडलेली तÃये सारांश ÖवŁपात उपलÊध होतात .
ड) िनÕकषाªची अखंडता:
१) दुसöया एखाīा संशोधना¸या िनÕकषाªशी आपÐया िनÕकषाªची साखळी जोडून
संशोधन ÿिøयेस अखंडÂव देÁयाचा ÿयÂन करणे-
२) आपÐया अÅययनातून काढलेले िनÕकषª व तÃय िवĴेषण असेच का? यांचे
ÖपĶीकरण करÁयाचा ÿयÂन हा िनवाªचनाचा दुसरा पैलू आहे.
वरील मािहतीवłन संशोधक आपÐया अÅययनातून आलेÐया घटकांना ÿकाशात आणतो.
तर िनÕकषाªना / िशफारशीना सैĬाितक / शाľीयŀĶ्या तकªशुĦ आधार ÿाĮ कłन देतो.
िनवªचन ही एक मानिसक, बौिĦक ÿिøया आहे. िनवªचन करÁयास ²ान, अनुभव,
पåरप³वता, त कªशुĦपणा, सामाÆय िवचारसरणी, िनरी±ण±मता इ.ची आवÔयकता असते.
िनवªचन ÿिकयेत मु´यतः पुढील पायöयांचा समावेश होतो.
 तÃयांची अचूकता ओळखणे
 तÃये Öवीकारणे
 पåरपूणª तÃये जमा करणे
 वगêकरण व टेबल तयार करणे.
 खालील सांि´यकìय पĦतीचा वापर करणे.
 सांि´यकìय पĦती munotes.in

Page 153

तÃयांचे िवĴेषण व िनवªचन
153  तकªशुÅद पĦती
 करार पÅदती
 फरक पĦती
 संयुĉ पĦती
 परÖपर संबंध पĦती
 सÂय िÖथती¸या िवłĦ पĦती
 वÖतूिÖथती बाबत कारणे पĦती
 सामाÆय तारतÌयपणा पĦती
 तÃयांचे आधारे चाचणी पĦती
 सामाÆय²ान चाचणी पĦत
 पयाªया¸या माÅयमाने चाचणी पĦत इ.करणे.
इ) तÃय-मािहतीचे मूÐयमापन (Data Evaluation):
तÃयांचे िनवªचन हे संशोधन ÿिøयेची सांगता शेवट करणारे असते. संशोधना¸या
समÖयेनुसार ÿाथिमक तÃये व दुÍयम तÃये मािहती गोळा केली जाते. उ°रदाÂया¸या
ÿितिø या नŌदिवलेÐया असतात. यातील ÖपĶीकरनाÂमक मािहतीला गुणाÂमक सामुúी व
गिणतीय तÃयाना सं´याÂमक सामुúी असे Ìहणतात. या सामुúीचे खालील ÿमाणे
मूÐयमापन करावे लागते.
१) तÃयांची/मािहतीची अचूकता:
संशोधना¸या समÖयेÿमाणे सवª ÿकारची मािहती अचूकåरÂया गोळा केली आहे िकंवा नाही
हे पािहले जाते. समÖयेÿमाणे ÿijावली , मुलाखत, िनåर±णातून असं´य तÃये गोळा केली
जातात . Âयातील अचूक व योµय मािहतीचे मूÐयमापन केले जाते.
२) पåरपूणª तÃये:
सांि´यकìय तंý²ानाचा (सॉÉटवेअरचा) वापर करÁयापूवê सवª मािहती , तÃये, पåरपूणª आहे
िकंवा नाही हे तपासावे लागते. अÆयथा मािहती अपूणª, अधªवट असÐयास संशोधन िनÕकषª
योµय व सÂय िमळणार नाहीत . Ìहणून िनवाªचन करताना तÃये पåरपुणª आहे याचे मूÐयमापन
केले जाते.
३) वगêकरण टेबल:
संशोधकांनी गोळा केलेली मािहती व तÃयांचे िविवध िवभागात /गटामÅये/गृपमÅये वगêकरण
करावे लागते. तसेच संपूणª आकडेवारीचे टेबल, चाटª तयार करावी लागतात . Âया िशवाय munotes.in

Page 154

िवपणन संशोधन - I
154 िनवªचन करता येत नाहीत . जर वगêकरण करणे चुकले तर िनवªचन व अंितम िनÕकषª सÂय
व बरोबर योµय येत नाहीत .
४) िÖवकाहायª तÃये:
संशोधकांने तÃयांचे वगêकरण केÐयानंतर Âयापैकì कोणती तÃये संशोधनाकरीता उपयोगी
आहेत हे तपासले जाते. व अयोµय मािहती बाजूला केली जाते. Âयामुळे अचूक िनकाल
िमळतो .
५) सांि´यकìय पÅदती:
सामाÆयपणे संशोधक हा मािहती गोळा केÐयानंतर िनवाªचन करणेसाठी िविवध संगणकìय
सांि´यकìय पĦती चा वापर करीत असतो . Âयामुळे अचूक व बरोबर िवĴेषण करणे
तकªशुÅदपणा नुसार िनÕकषª काढणे श³य होते. परंतु सवª संशोधन मािहती करीता
सांि´यकìय पĦतीचा उपयोग होत नाहीत तेÓहा संशोधकास तÃय िनवªचन करतांना
Öवतः¸या ²ानाचा ,अनुभवाचा Óयिĉगतपणा वापरावा लागतो. याकरीता ÿाथिमक व दुÍयम
सामुúीची अचुकता, िवĵसिनयता , सÂयता , तपासून घेणे आवÔयक ठरते. सांि´यकìय
पĦतीचा मु´य उĥेश तÃयांची संबंिधतता, िवĵसनीयता , उपयुĉता, सÂयता पडताळून
पाहणे हा असतो .
ई) तÃय/मािहतीचे अथªबोधन:
सामाÆयपणे िनवªचन हे दोन ÿकारे केले जाते. १) सांि´यकìय पĦती २) तकªशुÅद पĦती-
१) सांि´यकìय पĦती:
तÃयांचे/सामुúीचे िवĴेषण व िनवªचन करतांना गिणतीय व सांि´यकìय तंý²ानाचा वापर
केला जातो. िवपणन संशोधनात ÿामु´याने गिणतीय व सांि´यकìय तंý²ानाĬारे
शेकडाÿमाण , अनुøम, सरासरी , चाटª, आलेख, मापन इ. चा वापर कłन अंितम िनÕकषª
काढले जातात . (याबाबतची अिधक मािहती सांि´यकìय मािहतीचा संशोधनात उपयोग
यामÅये िदलेली आहे.)
२) तकªशुÅद पĦती:
तकªशुÅद पĦत ही अिधकतम बुिĦम°ेवर अवलंबून असते Âयाबाबत कोणतेही तÂवे, िनयम
नाहीत . तर संशोधका¸या ²ान, अनुभव, बुĦीम°ा, सामाÆय कुवत, यांचा वापर केला
जातो. यामÅये करार/माÆयता पĦत व दोन सामुúीतील समानता तपासली जाते. जसे
िविøतवाढ तर नफावाढ होते िकंवा नÉयात वाढ होते तेÓहा िवøìत वाढ झालेली असते
असे नाहीत.
३) फरक पĦत:
यामÅये एखादी घटना जशी घडते तशीच ती पुÆहा घडत नाहीत . िकंवा सवª घटना
एकसमान नसतात . Âयांची कारणे िभÆन िभÆन असतात . Âयामुळे तकªशुĦपणा वापłन
िनवªचन करावे लागते. उदा. पेÈसीकोला िदÐली व मुंबईतील लोकांना समान पĦतीने munotes.in

Page 155

तÃयांचे िवĴेषण व िनवªचन
155 आवडेल असे नाही. Âयांची कारणे वेगवेगळी असतील . िकंवा काही वेळा समान ही
असतील . यािशवाय संयुĉ पÅदती व परÖपर सहसंबंध पĦतीचा वापर कłन सामुúीचे
िनवªचन करता येते.
४) ताÂपुरÂया Öवłपातील िनÕकषª:
तÃयांचे मूÐयमापन झाÐयानंतर संशोधक िनवªचनावłन ताÂपुरÂया Öवłपातील िनÕकषª
काढतो . संशोधक जेÓहा तÃयांचे मूÐयमापन करीत असतांना िकंवा टेबल, चाटª तयार
करतांनाच काही Öवतःची मते िकंवा संशोधनातील िनÕकषाªची छाप तयार करीत असतो .
यास आपण ÿाथिमक िनरी±ण व अंितम िनÕकषª असे समजता येते. अंितम िनÕकषª
काढÁयापूवê अशा ताÂपुरÂया Öवłपातील एक Êलुिÿंट असते. Âयांची चाचणी केÐयानंतरच
अंितम िनÕकषª व िशफारसी तयार केÐया जातात .
५) ÿयोगाÂमक िनÕकषाªची चाचणी:
संशोधकांने ताÂपुरÂया िनÕकषª ठरिवÐयानंतर Âयांची चाचणी घेणे आवÔयक ठरते. या
चाचणी मुळे िनÕकषाªमÅये अचूकता िनमाªण करता येते. संशोधकांने सुचिवलेÐया िनÕकषाªवर
व िशफारशीवर ÓयवÖथापकìय वगª धोरणाÂमक िनणªय घेत असतात . जर िनÕकषाªची
चाचणी केली असेल तर िनणªय सुĦा वÖतूिनķ व Óयवहायª ठरतात . ही चाचणी पुढील
पĦतीने घेता येते.
६) तÃयांचे आधारे चाचणी:
संशोधकाने सतत संकिलत केली जाणारी तÃये तपासून घेतली पािहजेत. तÃयांची
िवĵसिनयता , संबंिधतता, उपयुĉता पडताळून ÿयोगाÂमक िनÕकषª ठरिवले पािहजेत.
Âयामुळे संशोधनातील संिदµधता टाळता येते. तÃयांतील कायªकारण सहानुवतê परÖपर
सहसंबंध ÿÖतािपत कłन िनÕकषª वाÖतव िमळिवता येतात.
७) सामाÆय²ाना¸या आधारे चाचणी:
संशोधन ही एक बौिĦक ÿिकया आहे. ÂयाĬारे एखाīा समÖयेची कारणीमीमांसा कłन
उपाययोजना आखता येतात. तकªशुÅदता व वाÖतवता ही कसोटी सामाÆय²ाना¸या आधारे
लावता येते. तÃये योµय कì अयोµय , संबंिधत कì असंबंिधत, वाÖतव कì अवाÖतव आहे
याचे उ°र सामाÆय²ान , अनुभव देत असते. संशोधकाने घेतलेले िनणªय- िनÕकषª Ļा
चाचणीĬारे पडताळÐयास Âयात तकªशुĦता व वाÖतवता आिण Óयवहायªता येते.
८) पयाªयां¸या आधारे चाचणी:
कोणÂयाही संशोधनात िनÕकषाªना िविवध पयाªय असतात . Âया उपलÊध पयाªयापैकì अिधक
योµय, संबंधीत आिण वाÖतववादी व Óयवहायª पयाªय कोणते हे ठरिवणे महÂवाचे असते.
अÅययनात घेतलेÐया समÖया व Âयाचे काढलेले िनÕकषª हे ÿितकूल असू शकतात .
Âयासाठी िनवाªचना¸या शेवट¸या भागात ÿयोगाÂमक िनÕकषाªची चाचणी घेतली जाते. आिण
Âयातून अिधक योµय व अचूक िनÕकषाªचे पयाªय िनवडले जातात . अशा िटकाÂमक
पåर±णातून छाननी केलेले पयाªय वाÖतववादी व Óयवहायª योµय ठरतात . munotes.in

Page 156

िवपणन संशोधन - I
156 ९) अंितम िनÕकषª (Final conclusion & Recommendation):
िनवªचन ÿिøयेतील िह अंितम पायरी होय. सÂय व वाÖतव िवĴेषणावर आधाåरत िनवªचन
हे संशोधनातले महßवाचे तßव होय. िविवध पĦतीने तÃयांचे िवĴेषण-िनवाªचन कłन
ÿयोगाÂमक िनÕकषाªची चाचणी केÐयानंतर अंितम िनÕकषª ठरिवली जातात. अंितम िनÕकषª
व िशफारसी देताना संशोधकांने िवशेष काळजी घेणे आवÔयक असते. तसेच हे िनÕकषª
िवÖतृत व संशोधनाची उिĥĶे साÅय करणारी असावीत. अंितम िनÕकषाªमुळे समÖयेची
सोडवणूक झाली पािहजेत.
थोड³यात संशोधकाने अंितम िनÕकषª काढतांना खालील चाचÁया ¶याÓयात:
अ) िनÕकषª िवÖतृत व वाÖतववादी तकªशुÅद आहे का?
ब) संशोधन समÖयेची िमळते जुळते आहे का?
क) पुरावा Ìहणून सामुúी, तÃये व मािहती योµय आहे का?
ड) वतªमान पåरिÖथतीची सुसंगत व Óयवहायª आहे का?
सारांश िनÕकषª हे संशोधनाचे Åयेय असÐयाने Âयावर सखोल िवचार िविनमय परी±ण Óहावे
व Âया तून अचूकता, वाÖतवता, Óयवहायªपणा आिण वतªमान पåरिÖथतीतील उपयुĉता
असावी. संशोधकाने िशफारसी करताना Âया संÖथे¸या समÖया सोडिवÁयासाठी उपयुĉ
ठराÓयात. Âया¸यातील भाषा सामाÆय सोपी असावी, Âया िशफारसी Öवतः संशोधकांने
तÃयां¸या आधारे īाÓयात. िशफारसी Ļा वाÖतववादी, Óयवहायª, व वतªमानकाळात
उपयोगात आणता आÐया पािहजेत. Âया िशफारसी खचª व वेळेची बचत
करÁयायाªअसाÓयात.
सवª िशफारसी Ļा उīोगसंÖथेस ÿÂय± अंमलबजावणी करता येÁयाजोµया असाÓया.
थोड³यात िशफारशी करीत असतांना संशोधकाने सवª बाजूचा िवचार कłन Âया Óयवहायª
व तकªशुÅद आिण वाÖतववादी असतील यावर ल± ठेवावे.
४.१०.१ तÃय िवĴेषण व तÃय िनवªचन यातील फरक (distinguish between
analysis of data and interpretaion of data) : तÃय िवĴेषण तÃय िनवªचन १) अथª: यामÅये मािहतीचे िटकाÂमक चाचणी कłन तÃयामधील सहसंबंध एकłपता ÿवृ°ी िनिIJत केÐया जातात. १) यामÅये उपलÊध मािहती व ÖपĶीकरणा¸या आधारे काढलेÐया िनÕकषाªचा अथª लावÁयात येतो व Âयाआधारे अंितम िनÕकषª काढता येतात. २) ÿिøया: गोळा केलेÐया मािहतीचे लहान लहान भागात गटामÅये िवभागणी कłन िनवªचन करÁयास पाठिवली जाते. २) तÃयांचे िवĴेषणानंतर गटामधील सहसंबंध लàयात घेऊन िनÕकषª काढता येतात. munotes.in

Page 157

तÃयांचे िवĴेषण व िनवªचन
157 ३) उĥेश: तÃय िवĴेषणाचा मु´य हेतू उĥेग मािहतीची सÂयता, संबंधीतता, अचूकता पाहणे हा असतो. ३) संश िनÕकषª काढणे, अिभÿाय मांडणे व योµय िशफारस करणे होय, हा उĥेश असतो. ४) ÿाधाÆय: सारणीयनानंतर िवĴेषण ÿिøया सुł होते. ४) तÃयाचे िवĴेषण झाÐयानंतर िनवªचन केले जाते. ५) तपिशल व अचूकता: तÃय िवĴेषणातून सवª समÖयाचे िनवªकरण होत नाही, ÿÔ नाची उ°रे िमळत नाही. ५) सवª ÿिøयेचा अËयास केÐयानंतर अंितम िनÕकषª काढÁयासाठी िनवªचन केले जाते व Âयावłन पयाªय, िशफारशी सूचिवता येतात.
४.११. सामािजक शाľांकरीता सांि´यकìय संúह (STATISTICAL PACKAGE FOR THE SOCIAL SCIENCES (SPSS) िवपणन संशोधनात सांि´यकìय तंý²ानाचा वापर केला जाते.
Âयापैकì काही तंý²ानाची मािहती खालीलÿमाणे:
४.११.१ सामिजक शाľाकåरता सांि´यकìय संúह (Statistical Package for the
Social Science): (SPSS)
िवपणन संशोधनातील िविवध तÃये व आकडेवारीचे योµय रीतीने जलद व अचूक िवĴेषण
करता यावे आिण तÃयांचे ÓयवÖथापन करणे साठी या तंý²ानाचा उपयोग केला जातो.
सामािजक शाľाकåरता सांि´यकìय संúह/पॅकेज/गĜा हे एक संगणकìय कायªøम
(software) असून ÂयाĬारे तÃयांची नŌद करणे, तÃयांचे ÓयवÖथापन करणे, संि´यकìय
िवĴेषण करणे, ÿभावी सादरीकरण करणे, इ. कामाकåरता उपयोगी ठरते . या ÿणाली Ĭारे
संशोधनातील कोणतीही मािहती, फाईल चे आकृÂया, आलेख, टेबल, चाटª Öवłपात
सादरीकरण करता येते. दोन िकंवा अिधक चलामधील िवĴेषणाÂमक, वणªनाÂमक व
तुलनाÂमक सादरीकरण करणे श³य होते.
सामािजक शाľांकरीता सांि´यकìय संúह (SPSS) हा संगणकìय कायªøम (Software)
असून ÂयाĬारे तÃयांचे ÓयवÖथापन करता येते. तÃयांचे िवĴेषण करÁयासाठी हे एक
महßवाचे तंý आहे. Ļा संगणकìय कायªøमाचा उĥेश संशोधनाकåरता जमा केलेÐया
मािहतीचे योµय Âया Öवłपात łपांतर कłन िनणªय ÿिøयेकरेता मदत करणे हा आहे.
Âयामुळे जलदåरÂया चांगले िनणªय घेता येतात. एस.पी.एस.एस. हे सांि´यकìय तंý²ान
कठीण ÿिøया सोपी करते. िवपणन संशोधनातील िविवध ÿकÐपां¸या मािहतीचे संघटन व
ÿिøया Ļा संगणकìय कायªøमादारे करता येते. Ļा तंý²ानाचा उपयोग तÃयांची नŌदणी,
तÃयांचे िवĴेषण व Âयांचे ÿभावी सादरीकरण जलद व अचूकरीतीने करÁयासाठी केला
जातो. Ļा नवीन तंý²ानाĬारे तÃयांवर ÿिøया करणे सोपे जाते. एस.पी.एस.एस. Ļा
संगणकìय तंý²ानाचा उपयोग शै±िणक कायाªत व Óयवसायात मोठ्या ÿमाणावर केला
जातो. munotes.in

Page 158

िवपणन संशोधन - I
158 एस.पी.एस.एस. हे तंý²ान आज जगभर लोकिÿय झालेले असून ते िशकÁयास व
वापरÁयास अितशय सोपे असे आहे. तÃयां¸या ÓयवÖथापनाकरीता िविवध पयाªय Ļा
तंý²ानात उपलÊध आहेत. जगातÐया १०० पे±ा अिधक देश Ļा सं´याशाľीय
तंý²ानाचा वापर करतात. अमेåरकेतील ९० ट³के पे±ा जाÖत िवīापीठामधून हे तंý²ान
वापरले जाते. तसेच अमेåरकेतील सवाªत मोठी वतªमान पý कंपनी, िवपणन संशोधन कंपनी,
औषधा¸या कंपÆया हा संगणकìय सांि´यकìय कायªøमाचा उपयोग करतात. आधुिनक
काळाती ल मोठ्या ÿमाणावरील उīोग Óयवसाय , िवīापीठे Ļा तंý²ानाचा वापर कłन
Âयां¸या गरजा भागिवत आहे.
सरकारी कायाªलयांमधून Ļा सांि´यकìय कायªøमाचा वापर िविवध ÿकारचे आिथªक
घोटाळे िकंवा िनयम व कायīांचे उÐलंघन शोधून काढÁयासाठी केला जात आहे.
सावªजिनक सुर±ा व देश सुर±ा हे महßवाचे कायªसुĦा Ļा तंý²ानाĬारे केले जाते. शै±िणक
संÖथा, सामािजक संÖथा, शाľीय व संशोधन संÖथासुĦा Âयांचे कायªøम राबिवÁयसाठी
Ļा सांि´यकìय तंý²ानाचा वापर करतात.
थोड³यात , एस.सी.एस.एस. हे तÃय ÓयवÖथापनातील एक आधुिनक तंý असून ÂयाĬारे
िविवध काय¥ केली जातात. Âयामुळे संशोधनातील कायाªत अचूकता व जलदता तÃयांचे
सादरीकरण करÁयासाठी आणता येते. सÅया¸या कालावधीत हे तंý²ान िवपणन
संशोधनास िमळालेले एक वरदान आहे असे Ìहणता येईल.
थोड³यात हे एक संगणकìय सॉÉटवेअर असून ÂयाĬारे संशोधकास आपली मते, िनÕकषª
काढता येतात. हे तंý आज जगातील बहòतेक देशातील िविवध संशोधक संÖथा, शासन,
शै±िणक संÖथा इ. उपयोगात आणीत आहेत.
या तंý²ानाची वैिशĶये:
१) ही एक िशकÁयाकåरता व वापरÁयास सोपी पĦत आहे.
२) याĬारे तÃयांची मांडणी व ÓयवÖथापन करणे श³य होते.
३) तÃयातील सहसंबंधाÿमाणे आकडेवारीत बदल करता येतो.
४) सखोल िवÖतृत सांि´यकìय तÃयांचा उपयोग करता येतो.
५) याĬारे अहवाल िलिहणे, सादरीकरण करणे अितशय सोपे होते.
६) या तंý²ानाÓदारे िविवध ÿकार¸या आकृÂया, आलेख काढता येतात. उदा. पाय
आलेख, िचýालेख, वतुªळ आलेख इ. munotes.in

Page 159

तÃयांचे िवĴेषण व िनवªचन
159

४.११.२ सांि´यकìय िवĴेषण पĦती (Statistical Analysis system) SAS :
सांि´यकìय िवĴेषण पĦती होय. हे एक संगणकìय सॉÉटवेअर असून याĬारे तÃयांची
नŌदणी करणे, साठिवणे, Âयावर ÿिøया करणे Âयांचे िवĴेषण व वगêकरण कłन
सादरीकरण करणे इ. िøया केÐया जातात. या सॉÉटवेअर Ĭारे तÃय संघटन वगêकरण,
िवĴेषण आिण िनवाªचन करणेसाठी उपयोग होतो. ÂयाĬारे संशोधकास अहवाल सादर
करणे सोपे जाते. खालील उिĥĶांसाठी संघटने कडून Ļा पĦतीचा उपयोग होतो.
१) तÃय व मािहती आकडेवारीचे जतन करणे व ÿिøया करणे.
२) Óयवसाियक अंदाज Óयĉ करणे.
३) संशोधन अहवाल लेखन करणे व सादरीकरण करणे.
४) तÃयाचे सांकेतीकरण,वगêकरण ,िवĴेषण करणे.
५) तÃये ही संगणकìय एम एस-ए³सेल, फाईल, टेबल, डेटाबेस फाईल Öवłपात घेता
येतात.
६) तÃयिवĴेषण हे आधुिनक सांि´यकìय तंý²ानाचा उपयोग कłन तÃयातील परÖपर
सहसंबंध आिण ÿितगमन Öवłपात Óयĉ करता येतात.
७) हे तंý²ान Óयावसाियक आपÐया Óयवसायांचे िवĴेषण,आिथªक ÿितकृती,
कालसाखळी िवĴेषण आिण चालू घडामोडीतील कल पाहÁया साठी करतात.
८) उīोगातील मािहतीचे पयाªĮ संर±ण कłन हे तंý वापरता येते.
९) हे सॉÉटवेअर आय. टी कंपÆया, बँका, िव°ीय संÖथा, खाजगी संशोधक संÖथा
वापरतात. यािशवाय Google, Netflix, Facebook इ. संÖथा हे तंý²ान वापरतात. munotes.in

Page 160

िवपणन संशोधन - I
160

४.११.३ एम.एस – ए³सेल (Ms- Excel) :
एक साधे सोपे मायøोसॉÉट चे तंý आहे. याĬारे रकाने व Öतंभा¸या मदतीने तÃये
,मािहती,व आकडेवारी चे जतन केले जाते. एम.एस- ए³सेल हा एम.एस ऑिफस मधील एक
ÿोúाम आहे. िविवध Öÿेडशीट¸या सहाÍयाने तÃयाची , मािहतीची नŌदणी केली जाते. या
तंýाĬारे तÃयांतील आकडेवारीची परÖपर सहसंबंध आिण ÿितगमन Öवłपात नŌद केली
जाते. हे तंý²ान वापरÁयास अितशय सोपे व साधे असून याĬारे आिथªक िवøì, मानवी
सहसाधने यांची नŌद केली जाते. या तंýाĬारे अितशय गुंतागुंतीची आकडेवारी जतन करणे
सोपे असते. संशोधकास Âवरीत मािहती उपलÊध कłन घेता येते. यावłन िवĴेषण करणे,
तसेच तÃयांचे ÿोúामĬारे िविवध आलेखा मÅये Łपांतर करता येते. संशोधकास Google
Form Ĭारे मािहती गोळा कłन Âयांचे ए³सेल ÖवŁपात जतन करता येणे हे आज¸या
काळात संशोधकाना एक वरदान िमळालेले आहेत.
एम.एस ए³सेलचे फायदे (Advantages of Ms.Excel):
१) Óयवसायांची आिथªक व ÿशासकìय मािहतीचे जतन करता येते.
२) महßवाची तÃये जतन करणे व Âयावłन आलेख, चाटª आलेख बनिवणे सोपे जाते.
३) Ļा सॉÉटवेअरचा उपयोग उīोगातील सं´याशाľीय गिणतीÿिøया व मािहती¸या
िवĴेषणाकरीता करता येतो.
४) सदर ÿणालीĬारे मािहती ही ऑनलाईन मोबाईल , लॅपटॉप, टेबल संगणक ³या
माÅयमाने केÓहाही िमळिवता येते, देता येते. इतरý पाठिवता येते.
५) ÿशासकìय िनणªय घेणेसाठी, भिवÕयकालीन धोरण ठरिवणे साठी या ÿणालीचा
उपयोग होतो.
६) या ÿणाली¸या Ĭारे सांि´यकìय मािहतीचे łपांतर आलेख, आकृÂया, टेबल इ. मÅये
करता येते.
७) ही एक अितशय लविचक ÿिøया असून ÂयामÅये Óयवसाियकास बदल करता येतो.
८) मोठया ÿमाणावरील तÃयांचे संकलन, वगêकरण , िवĴेषण इ. बाबत मािहती
जलदåरÂया िमळिवता येते आिण वेळेची व ®मांची बचत होते. munotes.in

Page 161

तÃयांचे िवĴेषण व िनवªचन
161 ९) यामÅये साठवलेली मािहती पुÆहा-पुÆहा िमळिवता व तपासता येते.
१०) Ļा सॉÉटवेअर चा वापर आज जागितक पातळीवर सवªच ÿणाली कåरता केला
जातो.

४.११.४ िमनीटॅब (Mini -tab):
िमिनटॅब हे एक संगणकìय सॉÉटवेअर असून Âयाचा उपयोग गिणतीय, सांि´यकìय मािहती
िशकÁयासाठी व संशोधना करीता केला जातो. संशोधक वगª गोळा केलेÐया मािहतीचे
िवĴेषणाकåरता Ļा सॉÉटवेअरचा उपयोग करतात. तसेच गिणतीय आकडेवारी,
आकडेमोड, आलेख व िवĴेषणासाठी याचा मोठया ÿमाणावर वापर केला जातो.
िमनीटॅब हे सॉÉटवेअर १९७२ मÅये पेÆसीलÓहीनीया राºय िवīापीठातील संशोधकांनी
िवकसीत केले. ÂयामÅये वेळोवेळी बदल update केला जातो.
िमनीटॅबचे उपयोग (Uses of Minitab):
१) हे सॉÉटवेअर हाताळÁयास सोपे व साधे आहे.
२) याĬारे सांि´यकìय-गिणतीय अËयासøम िशकिवणे व समजून घेणे सोपे असÐयाने
िश±कांमÅये व िवīाÃया«मÅये हे सॉÉटवेअर खूप लोकिÿय आहे.
३) अितशय अÐपिकंमती मÅये हे सॉÉटवेअर उपलÊध आहे.
४) याĬारे तÃयांचे जतन करणे, िवĴेषण करणे, Óयवसाय कल काढणे, व िवपणन िवषयक
ÿijांची उ°रे शोधणे सहज श³य होते.
५) याĬारे मािहती गोळा करणे, जतन करणे व चाचणी करणे इ. िøया सोÈया होतात.
६) संशोधक याĬारे गृहीत कृÂयांची मांडणी व चाचणी करीत असतो. ÂयाĬारे िवĴेषण
कłन अंितम अहवाल सादर केला जातो.
७) Ļा सॉÉटवेअर Ĭारे तÃयांची िवĵासाहªता व गुणव°ा, सहसंबंध तपासÁयासाठी करता
मदत होते. तसेच संशोधन अहवालाचे सादरीकरण करता येते. munotes.in

Page 162

िवपणन संशोधन - I
162

४.१२ संशोधन अहवाल (RESEARCH REPORT) अथª:
अहवाल लेखन हे एक शाľ व कला आहे. संशोधन अहवाल लेखन शाľीय पĦतीने होणे
आवÔयक असते. संशोधन अहवालाचे उिĥĶे िनवेदन Öवत:पुरतेच मयाªिदत ठेवणे नसून
संदेश वाचकांपय«त पोहचिवÁयाचे असते. आपला अहवाल मुĥेसूदपणे व इतरांनाही समजेल
अशा भाषत मांडणे हे कौशÐयाचेच काम आहे. अहवालाची मांडणी, Âयाची सुłवात, मÅय,
शेवट, Âयातील भाषा , कोĶके व आकृÂयांचा वापर कłन अहवाल ÖपĶ व पåरणामकारक
करणे हे उिĥĶ संशोधन अहवाल लेखनाचे असते.
संशोधन अहवाल सादर करणे ही संशोधन ÿिøयेतील इित®ी असते. अËयास िवषय
िनिIJत कłन Âयासंबंधी िविवध मागा«नी व तंýांनी मािहती संकिलत करÁया¸या
ÿिøयेपासून संशोधनाची वाटचाल सुł होते. ÿदीघª ÿयÂनातून संशोधक समÖयेिवषयी
तÃये गोळा कłन Âयांचे िवĴेषण व िनवªचन करतो. Âया आधारावर अंितम िनÕकषª
संशोधक काढतो. हे िनÕकषª उīोगसंÖथां¸या ÓयवÖथापकापय«त पोहचवÁयाचे कायª
अहवालामाफªत वालामाफत केले जाते. Ļाबाबत अमेåरकन िवपणन मंडळानुसार
(American Marketing Association) “जोपय«त िवपणन संशोधनातील िनÕकषª
Óयवसाय संÖथेतील जबाबदार Óय³ तéना धोरणाÂमक िनणªय घेÁयासाठी, अचूक व
पåरणामकारकåरÂया सं²ापीत केले जात नाहीत तोपय«त िवपणन संशोधन ÿिøया िनरथªक
आहे.” Ìहणूनच संशोधन अहवाल हा िवपणन संशोधनातील महßवाचा भाग आहे.
४.१२.१ संशोधन अहवालाचे महßव (importance of research report) :
संशोधन कायाªची सुłवात करतांना जे उिĥĶे मनात बाळगलेले असतात. Âयांचे ÿितिबंब
ÿÂय± अहवालात असणे महßवाचे असते; कारण अहवाल लेखन ही संशोधनाची अंितम
पायरी असते. अहवाल लेखनां¸या सैĦांितक मूÐयाबरोबरच Âयाला Óयावहाåरक व
उपयुĉतावादी मूÐय असते. िवपणनात आधुिनकìकरण व नािवÆयता या समाजा¸या गरजा
आहेत. úाहक हा चंचलÿवृ°ीचा व आपÐया आवडी िनवडी बदलिवणारा व नािवÆयांची
कास धरणारा आहे. िविवध शाľीय शोधांमुळे राÕůीय व जागितक बाजारपेठेत कमालीची
चढाओढ िनमाªण झाली आहे. Âया Öपध¥ला तŌड देÁयाकरीता िवपणन संशोधन महßवाची
कामिगरी बजावत असते. संशोधन अहवाला¸या खालील कायाªवłन Âयाचे महßव अिधक
ÖपĶ होईल.
१) संशोधनात शाľीय पĦतीने जमिवलेÐया तÃयांचे िवĴेषण कłन Âयातून सवªमाÆय
िसĦांत Öथािपत केले जातात. हे िनÕकषª बरोबर आहेत िकंवा नाहीत व Âयामधील munotes.in

Page 163

तÃयांचे िवĴेषण व िनवªचन
163 उणीवा कोणÂया हे पडताळून पाहता आले पािहजे. समाजातील संबंिधत घटकांपय«त
हे ²ान पोहचÐयािशवाय Âयावर साधकबाधक चचाª होऊ शकत नाही. Âयासाठी
अहवाल लेखन महßवाचे आहे.
२) िवपणन समÖयेसंबंधी काळजीपूवªक अËयास कłन Âयासंबंधीचे िनÕकषª समथªåरÂया
शÊदांिकत केले तर उīा¸या संशोधन कायाªची िदशा ठरिवÁयास उपयु³ त ठरते.
३) संशोधन कायाªची गुणाÂमक चाचणी ही संशोधन अहवाला¸या माÅयमानेच होत असते.
संशोधकाने केलेले ®म, खचª केलेला वेळ व पैसा यांचे मूÐयमापन संशोधन
अहवालातूनच होते.
४) िवपणन संशोधनातून काढलेले िनÕकषª हे ÓयवÖथापक व उīोगपतéना पुढील
धोरणाÂमक िनणªय घेÁयास उपयुĉ ठरतात. िवपणन समÖये¸या अहवालामुळे Âया
समÖयेसंबंधी कोणते धोरण ठरवावे व Âयावर कोणते उपाय योजावेत याची कÐपना
ÓयवÖथापकांना येते.
५) संशोधन अहवालामुळे संशोधनाचे फिलत जगापुढे आणता येते. जे ²ान संशोधकाने
पåर®मपूवªक उभे केलेले असते. ते जगाला देÁयाने ²ानाचा ÿसार होऊ शकतो.
४.१२.२ संशोधन अहवालाचे ÿकार (Types of Research Report) :
संशोधनाची संपूणª मािहती उīोगसंÖथेला देÁयासाठी वेगवेगÑया ÿकार¸या अहवालांचा
उपयोग केला जातो. हे ÿकार मु´यत: सं²ापन ÿकारा¸या आधारवर केले जातात.
Âयानुसार मु´यत: तŌडी अहवाल, िलिखत अहवाल , तांिýक अहवाल व सामाÆय अहवाल
असे ÿकार पडतात. Ļा ÿकारांची थोड³यात मािहती खालीलÿमाणे देता येईल.
१) तŌडी अहवाल (Oral Report) :
तŌडी अहवाल Ìहणजे संशोधकाने उīोगसंÖथेस संशोधन िनÕकषाªबाबत केलेले भाषण होय.
उīोगसंÖथांना िवपणन संशोधना¸या अहवालानुसार धोरणाÂमक िनणªय ताÂकाळ ¶यायचे
असतात. संशोधनातील तांिýक सं²ा व पĦतéबाबत ÓयवÖथापक अनिभ² असतात. Âया
संशोधन अहवालाचे पूणª वाचन कłन िनणªय घेणे कठीण असते. अशा वेळेस संशोधकास
िमिटंग िकंवा पåरषदेमÅये अहवाल तŌडी सादर करÁयास सांिगतले जाते. या तŌडी
अहवालामÅये संशोधक सवª बाबéचा सारांश łपाने आढावा घेतो व संशोधनातून काढलेÐया
िनÕकषाªची व Âयावरील उपायांची मािहती िमिटंगमÅये देतो. उ¸च Öतरावरील ÓयवÖथापक
व संचालक Ļा अहवालावर चचाª करतात. Âया संदभाªतील अडचणी व शंका संशोधकास
ताबडतोब िवचाłन Âयांचे िनरसन केले जाते व िनणªय घेतले जातात. संशोधन अहवाल
तŌडी िकंवा भाषण łपाने सादर करणे फारच कठीण आहे.
२) िलिखत अहवाल (Written Report):
अनेक वेळा िवपणन संशोधनाचा अहवाल हा िलिखत Öवłपातच सादर केला जातो.
अहवाल िलिखत Öवłपात असÐयाने Âयास संशोधन समÖयेबाबत सवª घटकांचा
िवÖतृतåरÂया समावेश करणे श³ य होते. तसेच िलिखत Öवłपातील तÃये, Âयांचे िवĴेषण, munotes.in

Page 164

िवपणन संशोधन - I
164 िनवªचन, िनÕकषª, िशफारशी Ļा आवÔयक तेÓहा संदभª Ìहणून वापरता येतात. िलिखत
अहवालात कोĶके, आकृÂया, नकाशे इ. माÅयमांचा पåरणामकारक उपयोग करता येते.
उīोगसंÖथा िलिखत अहवाल िमळिवÁयावर अिधक भर देतात. संशोधकास Ļा
अहवाला¸या ÿकारातून Öवत:ची बुिĦम°ा व पाýता िसĦ करता येते.
३) तांिýक अहवाल (Technical Report) :
संशोधन अहवालाचा हा एक महßवाचा ÿकार आहे. तांिýक अहवाल Ìहणजे िवÖतृत
Öवłपात िवपणन समÖये¸या सवª पैलूंबाबत िववेचन केलेला अहवाल होय. हा अहवाल
िलिखत Öवłपात असतो. ĻामÅये समÖया, संशोधनाची उिĥĶ्ये, संशोधन पĦती िनÕकषª,
िशफारशी इ. चा समावेश होतो. तसेच संशोधन समÖया, तÃय संकलन, िवĴेषण, Ļा
सदभाªत आकृÂया, आलेख, नकाशे, कोĶके इ. Ļा तांिýक अहवालास जोडली जातात.
Âयाचा उपयोग उ¸च तांिýक लोक / कमªचारी यांना िनणªयांचे मुÐयमापनासाठी होतो.
४) सामाÆय अहवाल (General Report / Popular Report) :
ºया ÓयवÖथापकांना िवपणन समÖयेबाबत ताबडतोब िनणªय ¶यावयाचे असतात व
अहवालाचे तांिýकŀĶ्या मूÐयमाबन करायचे यचª नसते Âयांना हे अहवाल उपयु³ त ठरतात.
सामाÆय अहवाल संि±Į व गोषवारा Öवłपात सादर केले जातात. ÂयामÅये संशोधन,
िनÕकषª, िशफारशी व महßवाचे उपाय यांचा समावेश होतो. सं´याशाľीय कोĶके, तांिýक
सं²ा, आलेख इ. चा उपयोग केला जात नाही. सामाÆय अहवालावłन वåरķ
ÓयवÖथापकांना िवपणन धोरणाबाबत िनणªय घेता येतात.
वतªमान पåरिÖथतीत तांिýक व िवÖतृत Öवłपा¸या अहवालापे±ा संि±Į व िनÕकषाªवर
ÿकाश टाकणाöया सामाÆय अहवालाचा उपयोग कायªमµन वåरķ ÓयवÖथापकांना अिधक
होतो.
४.१२.३ संशोधन अहवालातील घटक (Contents of Research Report) :
िवपणन संशोधन अहवालात खालील घटकांचा समावेश केला जातो.
अ) ÿÖतावना (Introduction) :
अहवाला¸या ÿÖतावनेमÅये मु´यतः खालील मुīांची मािहती िदली जाते.
१) मुखपृķ (Title Page):
मुखपृķ हे पिहÐया øमांकाचे पान असÐयाने ते आकषªक, अथªपूणª व वाचकांवर छाप
टाकणारे असावे. मुखपृķ बöयाच वेळेस छापील Öवłपात असते. Ļा पानावर खालील
मािहती असते.
 िवपणन संशोधन अहवालाचा िवषय
 उīोग संÖथेचे नाव व प°ा
 संशोधक संÖथेचे नाव व प°ा munotes.in

Page 165

तÃयांचे िवĴेषण व िनवªचन
165  संशोधन अहवाल पूणª केÐयाची व सादर केÐयाची तारीख
 संशोधनाबाबत एखादे िचý, आकृती.
२) अनुøमिणका (Index Page):
संशोधन अहवालाची सवª पाने øमश: øमांिकत कłन ÿÂयेक ÿकरणा¸या सुłवातीला
øमांक ÿकरणाचे नाव अनुøमिणकेत īावे. अनुøमिणका वाचकांना संदभाªसाठी उपयु³ त
असते.
३) ऋणिनद¥श (Acknowled gment) :
संशोधनकायाªसाठी इतर संÖथांकडून सामúी िकंवा मािहती िमळाली असेल िकंवा
कोणÂयाही ÿकारचे िवशेष सहकायª िमळाले असÐयास Âयाबĥल ऋणिनद¥श िकंवा आभार
Ļा पानावर Óय³ त केले जातात. बöयाच वेळेस ऋणिनद¥श सवाªत शेवटी संदभª úंथाची यादी
देÁयाचे अगोदर घेतले जाते.
४) अÅययन समÖयेिवषयी मािहती (Description of the Problem) :
ºया समÖये¸या अÅययनावर ल± क¤िþत झालेले असते Âया समÖये¸या Öवłपा¸या
िववेचनापासून अहवालास सुłवात होते. समÖये¸या ÖपĶ मािहतीवłन वाचकांना
संशोधनाचा हेतू उĥेश व पाĵªभूमी कळून येते.
५) अÅययनाचा हेतू व ÓयाĮी (Purpose and Scope of Study):
एखाīा समÖये¸या अËयासाचा उĥेश संशोधकाने अहवालात ÖपĶ केला पािहजे. Ļा
समÖयेचे संशोधन केÐयाने नेमके काय साधणार आहे, याची कÐपना संशोधन अहवालात
िदली पािहजे. संशोधनामुळे कोणते िवपणन ÿÔ न कसे व कोणÂया ±ेýातले सोडिवÁयास
मदत िमळेल हे ÖपĶ केलेले असावे.
६) अËयास पĦती (Methodology Used) :
संशोधना¸या िविवध पĦतीपैकì कोणÂया मागाªचा अवलंब केला याचा वाचकांना पåरचय
कłन िदला पािहजे. मूलभूत संशोधन आराखडा कोणता होता; पूवªमापन व उ°रमापन
केÓहा करÁयात आले इÂयादी संबंधीची मािहती Ļा िववेचनात पूणª झाली पािहजे. तÃय
संकलनाकरीता उपयोगात आणलेली तंýे, मुलाखत िकंवा ÿÔ नावलीचा करÁयात आलेला
वापर इ. मािहती अहवालातील एक महßवाचे अंग असते.
७) िनÕकषाªचा सारांश (Summary of Findings) :
ÿÖतावने¸या शेवटी संशोधनातून काढलेÐया महßवा¸या िनÕकषाªचा सारांश िदला जातो.
ĻामÅये महßवाचे िनÕकषª, िशफारशी व उपाय यांचा सारांश ÖवŁपात समािवĶ करÁयात
येतो. Âयामुळे वाचकांना िकंवा ÓयवÖथापकांना अहवालाचा अंतभाªग वाचÁयाअगोदरच
िनÕकषª व िशफारशéचा सारांश अवलोकनाथª उपलÊध होतो.
munotes.in

Page 166

िवपणन संशोधन - I
166 ब) अहवालाचा अंतभाªग (Internal part of Research) :
“अहवालाचा अंतभाªग” हा संशोधन अहवालाचा महßवाचा टÈपा असून ÂयामÅये खालील
मुīांवर सिवÖतर िववेचन केले जाते.
१) अÅययनाचा उĥेश व ÓयाĮी (Objectives and Scope of Study) :
या िठकाणी समÖया सुýणािवषयी मािहती िवÖतृत Öवłपात देऊन संशोधनाकåरता हीच
समÖया घेÁयाचे हेतू व उĥेश ÖपĶ केले जातात. संशोधन ÿÔ नाचे Öवłप ÖपĶ करताना
Âयाचे सैĦांितक व Óयावहाåरक क महßव ÖपĶ करावे गव लागते. तसेच संशोधन समÖये¸या
±ेýातील अÆय संबंिधत अÅययनांबाबतची संि±Į मािहती जर मांडÁयात आली असेल तर
अÅयनासाठी घेतलेले गृहीतकृÂय, ÿमुख संकÐपनां¸या Óयावहाåरक Óया´या इÂयादéचा
समावेश होतो.
२) िवĴेषण पĦती (Methods used for Ana lysis):
Ļा भागात िवपणन समÖया सोडिवÁयाकåरता संकिलत तÃयांचे िवĴेषण कोणÂया åरतीने
व पĦतीने केले गेले Ļासंबंधीचे िववेचन केले जाते. तÃयांचे ľोत, मागª, पĦती ,
गृहीतकृÂये, तयार केलेली ÿÔ नावली, तÃय संकलन व िवĴेषणासाठी नेमलेला कमªचारी
वगª, Âयांचे वेतन, ÿिश±ण इ. मािहती समािवĶ होते.
३) तÃयांचे सादरीकरण (Presentation of Data):
संशोधन अहवालात जमिवलेली तÃये शाľीय पĦतीने व सं´याशाľीय तंýाचा आधार
घेऊन सादर केली जातात. Ļात कोĶके, सारÁया , आलेख, नकाशे इÂयादéचा समावेश
केला जातो. Ļा माÅयमांĬारे तÃयांमधील कायªकारणसंबंध व सहानुवतêसंबंध Ļांचा
उÐलेख केला जातो. Ļा संबंधांवरच संशोधनाचे ÿायोिगक िनÕकषª आधाåरत असतात.
क) अंितम िनÕकषª (Conclusions) :
संशोधन अहवाल सादर करतांना संशोधन समÖयेशी संबंध असणारा सवª पुरावा देणे
आवÔयक असते. समÖया सुýण करताना संशोधनाचे िनÕकषª ठरलेले नसतात. संशोधन
करते वेळेस नवीन गृहीतकृÂये सुचू शकतात व चलांमधील अकिÐपत Öवłपाचे संबंध
ल±ात येऊ शकतात. या सवª पåरवतªनाचा समावेश संशोधन अहवालात करावा. तÃय
िवĴेषण व िनवेचनावłन काढलेले िनÕकषª संशोधकाने िन:प±पातीपणे मांडले पािहजेत.
िनÕकषª योµय आहे िकंवा नाही हे शेवटी तÃयांमधील सुसंगती, उिचतपणा व खरेपणा यांवर
अवलंबून असतो. तेÓहा तÃयांचे िवĴेषण कłन अनुमान कसे काढले या संबंधीचे पूणª
िववेचन अहवाला¸या या भागात िदले जाते.
ड) िशफारशी (Recommendations):
एखाīा िवपणन समÖयेचे संशोधन पूणª होणे Ìहणजे Âया समÖयेची िविशĶ ŀĶीकोनातून
पåरपूणª मािहती िमळणे होय. संशोधन पूणª झाÐयानंतर िवपणनाचे कोणते ÿÔ न िनकडीचे
आहेत. Âयांचे Öवłप व Âयावर कोणती उपाय योजना केली पािहजे Ļासंबंधी सूचना / munotes.in

Page 167

तÃयांचे िवĴेषण व िनवªचन
167 िशफारशी अहवालात िदÐया गेÐया पािहजेत. संशोधनाचे मूÐय जर Óयावहाåरक असेल तर
या िशफारशéचे मोल महßवाचे असते. िवपणन समÖयेबाबत िशफारशी करीत असतांना
संशोधकास Âया उīोग संÖथेबĥल व Öपधªकांबĥल िवशेष मािहती असावयास पािहजे.
Âयाने Âया¸या ²ानाचा व अनुभवाचा उपयोग Ļा िठकाणी कłन अिधक उपयुĉ व
Óयावहाåरक िशफारशी केÐया पािहजेत. िशफारशी Ļा ÓयवÖथापनास परवडणाöया व उिĥĶ
साÅय करणाöया असाÓयात. िशफारशéची अंमलबजावणी ÓयविÖथतåरÂया केÐयास
उīोगसंÖथेस िकती व कसा फायदा होईल Ļासंबंधी मािहती िदÐयास ÓयवÖथापनास
िनणªय घेणे सोपे जाते. थोड³यात, िशफारशी करीत असतांना संशोधकाने सवª बाजूंचा
िवचार कłन िशफारशी Óयवहायª व तकªशुĦ असतील Ļांवर भर īावा.
इ) पåरिशĶे (Appendix):
संशोधन अहवालात पåरिशĶांचे महßव अनÆयसाधारण असे आहे. पåरिशĶे ही अहवालास
पूरक Ìहणून कायª करतात. संशोधकाने तÃय संकलनाकåरता तयार केलेली ÿÔ नावली,
ÿÔ नावलीची चाचणी घेÁयाकåरता तयार केलेली पडताळणी सूची, नकाशे, आलेख,
सारÁया , नमुना िनवडीबĥल तांिýक मािहती, आकृÂया, तĉे इÂयादéचा समावेश पåरिशĶात
होतो. िशफारशी नंतर अहवालात पåरिशĶे जोडली जातात. ÓयवÖथापकांना व वाचकांना
Âयांचा उपयोग संदभª Ìहणून होतो.
ई) संवभª सूची (Bibliography & Reference) :
संशोधन ÿिøयेत अËयासािवषयीचे िववरण करतांना माÆयवर िवचारवंतांचे िवचार िकंवा
ÿकािशत केलेÐया मािहतीचा उपयोग केला जातो. ही मािहतीपुÖतके, अहवाल , मािसके
इÂयादीमधून घेतली जाते. संशोधकाने संदभª Ìहणून घेतलेÐया मािहतीचे ľोत शेवटी
संदभªसूचीमÅये īावेत.
ज) ऋणिनद¥श (Acknowledgements):
यामÅये संपूणª अहवाल लेखनात व संशोधन करतांना ºयांनी मदत केली असते Âयांचे ऋण
Óयĉ करावयाचे असते. तसेच उīोग संÖथेतील पदािधकारी, कमªचारी, मुलाखतकार,
मुलाखतकत¥, यांनी जी मदत केली असते Âयांचे आभार मानले जातात. तसेच
अहवालावरील अिभÿाय व सूचनांची अपे±ा Óयĉ कłन सवाªचे मन:पूवªक आभार Óय³ त
केले जातात.
थोड³यात , अहवाल लेखन ही एक महßवाची ÿिøया आहे. िवपणन समÖये¸या
िनराकरणाकरीता केलेÐया संशोधनाचा आशय अहवालातून मांडला जातो. Ļाच
अहवालावर उīोगसंÖथेचे पुढील िनणªय व िनयोजन ÿिøया आधाåरत असतात. Ìहणून
अËयासाचा उĥेश, अËयास पĦती , िवĴेषण, अथªशोधन, िनÕकषª, संदभª व सूचना इ. चे
तपशीलवार िववेचन संशोधन अहवालात आले पािहजे. Âयाचबरोबर संशोधन अहवाल
आदशª Öवłपाचा Óहावा Ìहणून संशोधकाने अहवाल लेखनात द±ता घेतली पािहजे.
munotes.in

Page 168

िवपणन संशोधन - I
168 ४.१२.४ संशोधन अहवालाची रचना (Format of Research Report) :
१) मुखपृķ (Title Page)
अ) अहवालाचे नाव (संशोधन िवषय)
ब) ºया उīोगसंÖथेकåरता संशोधन केले आहे ितचे नाव
क) संशोधक ºया संÖथेने संशोधन केले आहे ितचे नाव
ड) संशोधक संÖथेचा प°ा
इ) संशोधन अहवाल पूणª केÐयाची व सादर केÐयाची तारीख
२) अनुøमिणका (Index Page)
अ) ÿकरणाचे नाव व पान øमांक
ब) उपÿकरणाचे नाव व पान øमांक
३) संशोधन अËयासािवषयी मािहती (Background of Study)
अ) संशोधन ÿकÐपाची उिĥĶ्ये
ब) संशोधन समÖयेिवषयी मािहती
क) संशोधन ÓयाĮी, नमुÆयाचे घटक व अËयास कालावधी
ड) संशोधन पĦती िवषयी िववेचन
४) मु´य िनÕकषा«चा गोषवारा (Summary of Findings)
५) अहवालाचा अंतभाªग (Body of the Report)
अ) तÃयांचे िवĴेषण व िनवªचन
ब) िनÕकषाªचे सादरीकरण
६) िवĴेषण व िनवªचनावर आधाåरत अंितम िनÕकषª (Final conclusions based
of Analysis & Interpretatio ns)
७) िशफारशी (Recommendations)
८) पåरिशĶे (Appendix)
अ) िविहत नमुने व ÿÔ नावली
ब) संशोधन पĦती
क) तĉे, आकृÂया, सारÁया , आलेख इ.
ड) इतर दÖतऐवजांची ÿत munotes.in

Page 169

तÃयांचे िवĴेषण व िनवªचन
169 ९) ऋणिनद¥श (Acknowledgements)
१०) संदभª úंथ सूची (Bibliography)
४.१२.५ आदशª संशोधन अहवालाची वैिशĶ्ये (Characteristics of Good
Research Report) :
संशोधन अहवाल हा संशोधन कायाªचा गोषवारा असतो. संशोधनातून िमळालेÐया
िनÕकषाªची मांडणी अहवालातून केली जाते. संशोधन अहवाल लेखन जसे शाľीय पĦतीने
Óहावयास हवे Âयाचÿमाणे हे लेखन कलाÂमकही असले पािहजे. अहवाल ºया वाचक
वगाªसाठी असेल Âयाÿमाणे अहवाल लेखनाचे Öवłप असले पािहजे. संशोधन अहवाल
आदशª Óहावा या ŀĶीने खालील वैिशĶ्यांचा Âया अहवालात समावेश करावा.
१) अहवाल रचना (Design of Reporting):
संशोधन अहवालाचे लेखन हे अगोदरच ठरिवलेÐया आराखड्यानुसार झाले पािहजे.
अहवाल रचना (आराखडा) ही अगोदर ठरिवली जाते. िवपणन संशोधना¸या उिĥĶांची पूतê
करÁया¸या ŀĶीने अहवाल रचनेनुसार िलखाण झाÐयास ते वåरķ ÓयवÖथापक वगाªस व
वाचक यांना सोयीचे व समजÁयास सुलभ होते.
२) तÃयाचे संघटन (Organising Data):
संशोधन अहवाल हा पूवªिनयोिजत असावा. अहवालाची रचना व Âयातील घटक यांचा
िवचार संशोधकाने अगोदरच केलेला असÐयास Âयातील संिदµधता व अपूणªता टाळता येते.
अहवालाचे तकªशुĦ संघटन हा एक आदशª अहवालाचा गुण आहे. संशोधकाने काढलेले
िनÕकषª, Âयावरील िशफारशी व सूचना यांची मांडणी तकªशुĦ åरतीने Óहावयास हवी.
वाचकांना अहवाल हा मािहती पुरिवणारा व मागªदशªक ठरÁयासाठी सुसंघिटत असला
पािहजे.
३) Åयेयावर आधाåरत (Objective oriented):
संशोधन समÖये¸या अËयासासाठी िमळिवलेली मािहती व तÃये हीच संशोधन ÿिøयेची
आधारÖतंभ असतात. संशोधक जमिवलेली मािहती िवĴेषीत कłन Âयावłन िनÕकषª
काढÁयाचा ÿयÂन करतो. अहवालात संकिलत केलेÐया तÃयांची मािहती, Âयांचे िवĴेषण,
िनवडलेले नमुने इ. चा उÐलेख िनÕकषा«¸या आधारासाठी केÐयास अहवालाचे Öवłप
वÖतूिनķ होते.
४) अहवाल शैली (Writing Report):
आकषªक व सोपी अहवाल शैली हे एक महßवाचे वैिशĶ्य आहे. अथाªतच अहवाल शैली ही
वाचकवगª ºयाÿमाणे असेल Âयाÿमाणे असावी. संशोधन अहवालाचे वाचक तं², संशोधन
±ेýातील सहकारी असतील तर साहिजकच अशावेळी अहवाल लेखन िविशĶ पातळीचे,
दज¥दार होणे आवÔयक असते. अथाªतच िवपणन संशोधनात समÖये¸या सवª बाजू जेķ
अिधकारी तपासून पाहत असतात. Ìहणून िवपणन संशोधन अहवाल लेखन हे तांिýक,
Óयावहाåरक व तकªशुĦ असावे. munotes.in

Page 170

िवपणन संशोधन - I
170 ५) साधी भाषाशैली (Simple Language):
आदशª संशोधन अहवालाचे एक महßवाचे वैिशĶ्य Ìहणजे पåरणामकारक भाषाशैली,
अहवालातील भाषा शुĦ, साधी, ÖपĶ व रसाळ हवी. भाषेवर ÿभुÂव असलेला संशोधक
Âया¸या संशोधन कायाªतील कारणमीमांसा ही ÓयविÖथत व पåरणामकारकरीÂया Óयĉ कł
शकतो. संशोधन अहवाल हा वाचक व संशोधक यां¸यामÅये सं²ापनाचे कायª करीत
असतो. Ìहणून संशोधकास ºया पåरिÖथतीत व जे िवचार मांडावयाचे आहेत ितच
पåरिÖथती वाचकांसमोर िनमाªण होऊन संशोधकाचे िवचार Âयास समजावयास पािहजे.
अहवाल लेखनात श³ यतोवर उिणवा राहó नये Ìहणून संशोधकाने लेखनशैलीबाबत खालील
वैिशĶ्यांकडे ल± īावे.
अ) ÖपĶता (Use Simple Words) :
अहवाल लेखन हे िन:संिदµध व ÖपĶ असावे. लेखन शैलीचे महßवाचे अंग आहे. लेखक व
वाचक यांना होणारा अथªबोध एकच होईल अशा åरतीने शÊदांची मांडणी केली जावी.
अहवाल लेखनातील ÖपĶतेमुळे वåरķ अिधकाöयांना िनणªय घेÁयास सुलभ जाते.
ब) संरिचत वा³यरचना (Logical arrangement of the report):
अहवाल लेखन करतांना वा³यांची रचना साधी व लहान असली Ìहणजे समजावयास सोपी
जाते. याउलट गुंतागुंतीची व मोठी वा³ये ही वाचकां¸या मनात संĂम िनमाªण करणारी
असतात.
क) भाषेवर ÿभुÂव (Lucid & easy to Under stand):
संशोधकाचे मातृभाषेवर व इंúजीवर ÿभुÂव असावयास पािहजे. संशोधका¸या मनात
असणाöया कÐपना , िशफारशी इ. चे सं²ापन भाषेवर ÿभुÂव असÐयािशवाय
पåरणामकारकåरÂया होत नाही. Âयाकåरता संशोधकास मातृभाषेचे व इंúजीचे ²ान असावे.
ड) िवĴेषण तािकªक (Logical Conclusions):
अहवाल लेखन करताना ÿÂयेक मुīाचे िवĴेषण तािकªक पĦतीने केले पािहजे. बुĦीला न
पटणारे व आधारािशवाय केलेले िलखाण तकªशुĦ नसते. अहवाला¸या सुŁवातीपासून
शेवटपय«त िवचारांची एकसुýता असली पािहजे.
६) पाठपुरावा (Followup Action ):
संशोधक हा आपले िवपणन संशोधन झाÐयानंतर आपला अहवाल वåरķ अिधकारी वगाªला
सादर करीत असतो . वåरķ अिधकारी वगª या अहवालातील िनÕकषª व िशफारसी यांचे
वाचन कłन ÿÂय±ात Âयांची अवलबजावणी करीत असतात. परंतु संशोधक वगाªने सुĦा
बाजारपेठेतील पåरिÖथती व Öपधªकांचे डावपेच ल±ात घेऊन आपण सुचवलेÐया िशफारशी
योµय आहे िकंवा नाहीत यांचे मूÐयमापन Âयास करावे लागते. या िøयेला पाठपुरावा असे
Ìहणता येईल. कारण िवपणन संशोधनाचा अंितम उĥेश बाजारपेठेतील ÿij सोडवणे Âयावर
उपाययोजना सुचवणे हा असून, संशोधनातील िशफारसीनुसार ÓयवÖथापक वगाªने munotes.in

Page 171

तÃयांचे िवĴेषण व िनवªचन
171 धोरणाÂमक िनणªय घेणे हा असतो. Âयामुळे धोरणाÂमक िनणªय घेÁयापूवê बाजारपेठेत
केलेÐया िशफारसी ÿÂय± लागू होतात िकंवा नाहीत यांची तपासणी करावी लागते, Âयास
पाठपुरावा िøया असे Ìहणता येईल. जर अपेि±त पåरणाम िदसून येत नसतील तर
संशोधकास आपÐया िशफारशी मÅये बदल करता येणे श³य असते.
यावłन पाठपुरावा ÿिøयेचे पुढील उĥेश सांगता येतात:
(१) संशोधन अहवालातील िनÕकषª आिण िशफारसी Âयांची Óयवहाåरकता पडताळून
पाहणे.
(२) संशोधन ±ेýामÅये भिवÕयामÅये पुÆहा संशोधन Óहावे Ìहणून ÿयÂनात वाढ करणे.
(३) संशोधकाने सुचवलेÐया िशफारशीची पåरणामकारकता तपासून पाहणे.
(४) संशोधन कåरता आलेला खचª आिण ÿÂय±ात उपयोगात आणताना येणारा खचª
Âयापासून िमळणारे उÂपÆन यांची तुलना करणे.
(५) संशोधकाने सुचवलेÐया िशफारसी काढलेले िनÕकषª आिण वतªमान काळातील
Óयापारी ÿथा, िनयम यांची ÿÂय±ात तुलना करणे.
यावłन असे Ìहणता येईल कì, संशोधकाने काढलेले िनÕकषª आिण िशफारसी यांचे
परी±ण करणे व Âयांचे मूÐयमापन करणे आवÔयक ठरते. Âया िøयेलाच पाठपुरावा िøया
असे Ìहणतात. या िøयेमुळे संशोधक वगाªस आपÐया संशोधन आराखड्यातील पĦतीतील
चुका, धोरणात झालेले बदल, िनयोजना¸या अंमलबजावणीतील तुटी, Öपधªकांचे डावपेच
या गोĶéकडे ल± देता येते. आिण ÿकÐप यशÖवी करता येतो. Ìहणून संशोधकाने आपÐया
संशोधनावर सतत पाठपुरावा करणे आवÔयक असते.
४.१३ िवपणन संशोधनाची गरज / आवÔयकता (ESSENTIALS OF MARKETING RESEARCH) संशोधन अहवाल सादर करणे ही संशोधन ÿिøयेतील इित®ी असते. अËयास िवषय
िनिIJत कłन Âयासंबंधी िविवध मागा«नी व तंýानी मािहती संकिलत करÁया¸या
ÿिøयेपासून संशोधनाची वाटचाल सुł होते. ÿदीघª ÿयÂनातून संशोधक समÖयेिवषयी
तÃये गोळा कłन Âयांचे िवĴेषण व िनवाªचन करतो. Âया आधारावर अंितम िनÕकषª
संशोधक काढतो. हे िनÕकषª उīोगसंÖथां¸या ÓयवÖथापकापय«त पोहोचवÁयाचे कायª
अहवालामाफªत केले जाते. Ļाबाबत अमेåरकन िवपणन मंडळानुसार (Amarican
Marketing Association) “ जोपयªत िवपणन संशोधनातील िनÕकषª Óयवसाय
संÖथेतील जबाबदार Óयĉéना धोरणाÂमक िनणªय घेÁयाकåरता, अचूक व
पåरणामकारकåरÂया सं²ापीत केले जात नाहीत तोपय«त िवपणन संशोधन ÿिøया
िनरथªक आहे “ Ìहणूनच संशोधन अहवाल हा िवपणन संशोधनातील महÂवाचा भाग आहे.
संशोधन कायाªची सुŁवात करताना जे उिĥĶे मनात बाळगलेले असतात. Âयांचे ÿितिबंब
ÿÂय± अहवालात असणे महÂवाचे असते. कारण अहवाल लेखन ही संशोधनाची अंितम
पायरी होय.अहवाल लेखनां¸या सैĬाितक मुÐयाबरोबरच Âयाला Óयावहाåरक व munotes.in

Page 172

िवपणन संशोधन - I
172 उपयुĉतावादी मूÐय असते. िवपणनात आधुिनकìकरण व नािवÆय या समाजा¸या गरजा
आहेत. úाहक हा चंचल, ÿवृ°ीचा व आपÐया आवडी िनवडी बदलणारा व निवÆयांची कास
धरणारा आहे. िविवध शाľीय शोधांमुळे राÕůीय व जागितक बाजापेठेत कमालीची
चढाओढ िनमाªण झाली आहे. Âया Öपध¥ला तŌड देÁयाकåरता िवपणन संशोधन महÂवाची
कामिगरी बजावत असते. संशोधन अहवाला¸या खालील कायाªवŁन Âयाचे महßव ÖपĶ
होईल.
१) संशोधन शाľीय पĦतीने जमिवलेÐया तÃयांचे िवĴेषण कłन Âयातून सवªमाÆय
िसÅदांत Öथािपत केले जातात. हे िनÕकषª बरोबर आहेत िकंवा नाहीत व Âयामधील
उिणवा कोणÂया हे पडताळून पाहता आहे पािहजे. समाजातील संबंिधत घटकांपय«त हे
²ान पोहचÐयािश वाय Âयावर साधकबाधक चचाª होवू शकत नाही. Âयासाठी अहवाल
लेखन महßवाचे आहे.
२) िवपणन समÖयेसंबंधी काळजीपुवªक अËयास कłन Âयासंबंधीचे िनÕकषª समथªåरÂया
शÊदांिकत केले तर उīा¸या संशोधन कायाªची िदशा ठरिवÁयास उपयुĉ ठरते.
३) संशोधन कायाªची गुणाÂमक चाचणी ही संशोधन अहवाला¸या माÅयमानेच होत असते.
संशोधकाने केलेले ®म, खचª केलेला वेळ व पैसा यांचे मूÐयमापन संशोधन
अहवालातूनच होते.
४) िवपणन संशोधनातून काढलेले िनÕकषª हे ÓयवÖथापक व उīोगपतéना पुढील
धोरणाÂमक िनणªय घेÁयास उपयुĉ ठरतात. िवपणन समÖये¸या अहवालामुळे Âया
समÖयेसंबंधी कोणते धोरण ठरवावे व Âयावर कोणते उपाय योजावेत याची कÐपना
ÓयवÖथापकांना येते.
५) संशोधन अहवालामुळे संशोधनाचे फिलत जगापुढे आणता येते. जे ²ान संशोधकाने
पåर®मपूवªक उभे केलेले असते. ते जगाला देÁयाने ²ानाचा व मािहतीचा ÿसार होऊ
शकतो.
संशोधन अहवालात लेखन जसे शाľीय हवे Âयाचÿमाणे हे लेखन कलाÂमकही असले
पािहजे. Ļा िठकाणी एक बाब ल±ात ठेवली पािहजे कì, हा अहवाल कोणासाठी आहे?
याचा वाचकवगª ºयाÿमाणे असेल Âयाÿमाणे अहवाल लेखनाचे Öवłप असले पािहजे.
४.१४ संशोधन अहवालात तĉे व आलेखांचा उपयोग (USE oF CHARTS & GRAPHS IN RESEARCH REPORT) संशोधन अहवालात तĉे, आलेख व आकृÂयांचा वापर हे एक आदशª अहवालाचे वैिशĶ्ये
आहे. आपण अगोदरच पिहÐयाÿमाणे अहवालातील िनÕकषª व िशफारशी Ļा संशोधकाने
संकिलत केलेÐया तÃयांवर व मािहतीवर आधारीत असतात. Âया मािहतीचे िविवध
ÿकार¸या त³ÂयांमÅये सारणीकरण करÁयात येते. Âया सारÁयांमधील आकडेवारीमÅये
सहानुवतê व कायªकारण संबंध लावून अनुमान काढले जातात. Ļाच मािहतीची
पåरणामकारकåरÂया मांडणी आलेख व आकृÂयां¸या माÅयमाने केली जाते. आकृÂया व
आलेखांमधून िवÖतृत व असंरिचत मािहती थोड्या जागेत अथªपूणª व पåरणामकारकåरÂया munotes.in

Page 173

तÃयांचे िवĴेषण व िनवªचन
173 दाखिवली जाते. तसेच अशा आकडेवारीचे शÊदां¸या माÅयमाने करावे लागणारे िवĴेषण
कमी होते. आलेख व आकृÂयांमÅये सरल Öतंभालेख, पायआलेख, िचýालेख व नकाशे इ.
चा समावेश होतो. संशोधन अहवाला¸या अंतभाªगात िकंवा शेवटी पåरिशĶात यांचा समावेश
केला जातो. सारांश, गुंतागुतीची व िकचकट अशी आकडेवारी चटकन समजÁया¸या ŀĶीने
अहवालात आलेख व आकृÂयांचे महßवांचे Öथान आहे.
४.१४.१ संशोधन अहवालात आकृÂया व आलेखाचे महßव (Importance of
Graphs & Diagrams in Report):
१) आकृÂया आकषªक रंगीत असÐयास तो अहवाल उ°म िदसतो. वाचकास तुलनाÂमक
अËयास करता येतो.
२) गुंतागुंतीची आकडेवारी Âवåरत आलेखा¸या साĻाने समजते.
३) मािहतीची तुलना करता येते. कल समजतो.
४) सÂय, अचूक व सहजåरÂया सवा«ना मािहती समजते.
५) अहवाल आकषªक, मािहतीपूणª, पåरणामकारक होतो.
४.१४.२ संशोधन अहवालातील आकृÂया व आलेखांचे फायदे (Advantages of
Graphs & Diagra ms Research Report):
१) आकृÂया व आलेखांमुळे सÂय मािहती सहजåरÂया व चटकन वाचकांना िमळते.
२) Ļामुळे संशोधन अहवाल मािहतीपूणª, मनोरंजक व पåरणामकारक होतो.
३) वाचकांना गुंतागुंतीची तÃये आलेखांमुळे एक ŀिĶ±ेपात अËयासता येतात.
४) तĉे, आकृÂया व आलेखामुळे मािहतीची तुलना करता येते.
५) आकृÂया व आलेख िविवध रंगातून केÐयास संशोधन अहवाल आकषªक व वाचकां¸या
मनावर पåरणाम करणारा होतो.
४.१४.३ आकृÂया व आलेखां¸या मयाªदा (Limitation of Diagrams & Graphs):
१. आकृÂया व आलेख हे सांिखकìय मािहतीस पूरक असून पयाªय होऊ शकत नाही.
२. Ļामधून सांिखकìय मािहती ढोबळ पĦतीने दाखिवता येते. फĉ तĉे िवÖतृत व
अचूक मािहती दशªिवतात.
३. सामाÆय वाचकांनाच या आकृÂयांचा उपयोग होतो. िवपणन त²ांना सखोल अËयास
करायचा असÐयास आलेख व आकृÂया िवशेष उपयोगी नसतात .
४. आलेख व आकृÂया अिधक आकषªक करÁयासाठी संशोधन अहवालाचा खचª वाढतो .
५. गुंतागुंतीचे व िकचकट आलेख सामाÆय वाचकांना लवकर समजत नाहीत . munotes.in

Page 174

िवपणन संशोधन - I
174 ४.१५ संशोधन अहवालातील आलेख व आकृÂयांचे ÿकार (TYPES OF CHARTS & DIAGRAMS IN RESEARCH REPORT) िनरिनराÑया ÿकारचे आलेख व आकृÂयांचा उपयोग संशोधन अहवालात केला जातो.
१) Öतंभालेख (Bar Charts):
Öतंभालेख भौिम°ीक आकृितचा एक ÿकार असून उभे िकंवा आडवे Öतंभ पåरिÖथती
दशªिवÁयासाठी वापरले जातात. Ļा Öतंभालेखा¸या माÅयमाने तौलोिनक िवøì , उÂपादन ,
कामगार िÖथÂयंतर इÂयादी दशªिवता येते. फĉ कमी -जाÖत उंची¸या Öतंभांचा उपयोग
कłन आलेख तयार होतात. Ìहणून Ļांना Öतंभालेख Ìहटले जाते. Öतंभालेखाचे पुढील
ÿकार पाडता येतील.
अ) सरल Öतंभालेख (Simple Bar Charts)
ब) बहòगुिणत Öतंभालेख (Multiple Bar Charts)
क) उप-िवभागीय Öतंभालेख (Sub -Divided Bar Charts)
ड) ट³केवारी Öतंभालेख (Percentage Bar Charts)
सरल ÖतंभलेखामÅये ÿÂयेक Öतंभ एक सं´या दशªिवतो व जेवढ्या सं´या दशªवाय¸या
असतील तेवढे Öतंभ दाखिवले जातात. एकाच ÿकारची मािहती दाखिवÁयास हे आलेख
उपयु³ त असतात. बहòगुिणत Öतंभालेख नावाÿमाणेच एकापे±ा जाÖत घटकांची मािहती
दशªिवतात. या आलेखांवłन दोन घटकांतील तुलनाÂमक संबंध दशªिवÁयास मदत होते.
उपिवभागीय Öतंभालेख एकाच घटकाचे उप-िवभाग दशªिवतात. एका ÖतंभामÅये उप-
घटकांचे असलेले ÿमाण Öतंभाचे िवभाजन कłन दाखिवतात.
ट³केवारी Öतंभालेख हे एखाīा घटकातील उपघटकांची ट³केवारी दशªिवतात. उदा.
उÂपादनात १००% खचाªपैकì ५०% क¸चा माल , ३०% मजुरी व २०% उपरी खचª ही
ट³केवारी Öतंभाचे िवभाजन कłन दाखिवली जाते.
२) पाय आलेख (Pie Charts):
पाय आलेख हे वतुªळाकार आलेख Ìहणून ओळखले जातात. Öतंभलेख व पाय आलेख
यांमधील पĦतीत बरेचसे साÌय आढळते. एका वतुªळात सवª घटकांचे ÿमाण
दशªिवÁयासाठी Âया घटकांचे ३६०0 Ļा ÿमाणात ÿमाणीकरण केले जाते व Âयाÿमाणात ते
वतुªळात दाखिवले जाते.
३) रेषालेख (Line Charts):
रेषालेखांचा उपयोग अंदाजपýक तयार करÁयासाठी होतो. िवøì, िनयाªत, आयात , नफा इ.
मधील बदल रेषालेखां¸या माÅयमाने दशªिवता येतात.
munotes.in

Page 175

तÃयांचे िवĴेषण व िनवªचन
175 ४) िचýालेख (Pictographs):
िचýालेखांचा उपयोग Öतंभालेखा¸या ऐवजी करता येतात. िचýलेखात वÖतूंचे िचý काढून
आकषªक आकृÂया तयार करता येतात. उदा. कार, िवमान , ÿवासी इÂयादी. ÿÂयेक वषाª¸या
आकडेवारीनुसार िचýांची सं´या आलेखात दशªिवली जाते.
५) नकाशे (Maps or Cartograms):
नकाशांचा उपयोग Öथळानुसार िकंवा ±ेýानुसार िवभागणी दाखिवÁयसाठी केला जातो.
पजªÆयमान, धाÆय, उÂपादन इ. वैिशĶ्ये नकाशाची बाĻ रेषा काढून दशªिवली जाते.
आता खाली काही महßवा¸या ÿकारांची उदाहरणे िदली आहेत.
६) सरल Öतंभालेख (Simple Bar Charts):
खालील त³Âयात काही राºयातील तयार वÖतूची िवøì दशªिवली आहे.

७) बहòगुिणत Öतंभालेख:
खालील त³Âयात िवøेÂयाचे उिĥĶ व केलेली िवøì दशªिवली आहे.
munotes.in

Page 176

िवपणन संशोधन - I
176 ८) उपिवभागीय Öतंभालेख (Sub -Divided Bar Charts):
खालील त³Âयात िविवध उÂपÆन गटातील एखाīा वÖतूची उपभोगता (िक.úॅ.) २००१ ते
२००५ या वषाªत दशªिवली आहे. िविवध उÂपÆन गटातील उपभोĉा (िक. úॅम) वषª २०० ते ५०० ५०० ते १००० १००० ते १५०० १५०० ¸या वर एकूण २००१ 2३० ५४० १०४० १५५० ३३६० २००२ 2४० ६३५ १२४० १६५५ ३७७० २००३ ३३० ७३५ ११३० १७५५ ३९५० २००४ ४४५ ८४० १३३५ १८४० ४४६० २००५ ४४५ ९४५ १४३५ १९४५ ४७७०

९) ट³केवारी Öतंभालेख (Percentage Bar Charts):
खालील Öतंभालेखात उÂपादन खचाªतील घटकांची ट³केवारी व नÉयाचे ÿमाण आडÓया
Öतंभां¸या सहाÍयाने दशªिवले आहे. वषª क¸चा माल % मजुरी % उपरी खचª % नफा % २००५ ६२ ९ १९ १० २००६ ६९ १० १० १२ २००७ ५९ १२ १३ १७ २००८ ५० १५ १६ १९ २००९ ४९ १४ १४ २४ munotes.in

Page 177

तÃयांचे िवĴेषण व िनवªचन
177

१०) पाय आलेख (Pie Charts):
खालील उÂपा दन खचª घटक łपयात व ३६०० ¸या ÿमाणात दाखिवले आहे.

११) रेषालेख (Line Charts) :
úाहक िकंमत िनद¥शांकातील (Consumer Price Index) वािषªक बदल खालील
रेषालेखात दाखिवले आहेत.
úाहक िकंमत िनद¥शांक
munotes.in

Page 178

िवपणन संशोधन - I
178 १२) िचýालेख (Pictographs) :
खालील िचýालेखात फळाची िवøì दशªिवली आहे.

१३) नकाशे (Maps or Cartograms) :
खालील नकाशात उīोगसंÖथे¸या कारखाÆयांची Öथळे दाखिवली आहेत.

munotes.in

Page 179

तÃयांचे िवĴेषण व िनवªचन
179 ४.१६ ŀÔय तंýाचा अहवालात उपयोग (USE OF VISIBLE TECHNIQUES IN RESEARCH REPORT) संशोधन अहवालात त°े, आलेख व आकृÂयां¸या वापर करणे हे एक आदशª अहवालाचे
वैिशĶ्य आहे. आपण अगोदरच पािहÐयाÿमाणे अहवालातील िनÕकषª व िशफारशी Ļा
संशोधकाने संकिलत केलेÐया तÃय व मािहतीवर आधाåरत असतात. Âया मािहतीचे िविवध
ÿकार¸या त³ÂयांमÅये सारणीकरण करÁयात येते. Âया सारÁयांमधील आकडेवारीमÅये
सहानुवतê व कायªकारण संबंध लावून अनुमान काढले जातात. . Ļाच मािहतीची
पåरणामकारकरीÂया मांडणी आलेख व आकृÂयां¸या माÅयमाने केली जाते. ºयेķ
अिधकाöयांना व तंý²ांना सवª सारÁया काळजीपूवªक पाहÁयास व Âयांचा अËयास करÁयास
पुरेसा वेळ नसतो. आकृÂया व आलेखांमÅये िवÖतृत व असंरिचत मािहती थोडया जागेत
अथªपूणª व पåरणामकारकåरÂया दाखिवली जाते. तसेच Âया आकडेवारीची शÊदां¸या
माÅयमाने करावे लागणारे िवĴेषण कमी होते. Ļा आलेख व आकृÂयांमÅये सरळ
Öतंभालेख, पाय आलेख, िचýालेख व नकाशे इ. चा समावेश होतो. संशोधन अहवाला¸या
अंतगतªभागात िकंवा शेवटी पåरिशĶात यांचा समावेश केला जातो. आलेख व आकृÂयांची
सं´या व रचना संशोधन समÖये¸या Öवłपावर अवलंबून असते. सारांश, गुंतागुंतीची व
िकचकट अशी आकडेवारी चटकन समजÁया¸या ŀĶीने अहवालात आलेख व आकृÂयांचे
महßवा चे Öथान आहे.
४.१७ सारांश  संशोधन ÿिøयेत तÃय संकलनानंतर तÃयांचे संघटन Ļा पायरीचा समावेश होतो.Ļा
मािहतीमÅये परÖपर सह-संबंध, संघटन व ÓयविÖथकरण केÐयािशवाय मािहतीचा
अथª बोध होत नाही. Ìहणूनच तÃयांची उपलÊधता Ìहणजे संशोधनाची सांगता नसते.
तÃय संघटनेमÅये गोळा केलेली तÃये वगêकृत िवĴेषणÂमक कłन ती िवĴेषण व
िनवाªचनासाठी उपलÊध कłन िदली जातात. उदा- तÃयांची ÿाथिमक चाचणी,
तÃयांचे संÖकरण, तÃयांचे वगêकरण, तÃयांचे सांकेतीकरण करणे श³य होते. Âया
कåरता ±ेý संÖकरण, कायाªलय तपासणी कłन संÖकरण केले जाते.
 सांकेतीकरण करताना सारणीयन योµय पĦतीने केलेले असÐयास संकिलत
तÃयातील गुंतागुंत िनिIJतच कमी होÁयास मदत होते. जेथे अËयासिवषय गुंतागुंतीचा
व संकिलत तÃये िवपुल असतात. तेथे सारणीकरण आवÔयक असते सारणीयना¸या
ÿामु´याने दोन पĦती आहेत.हÖत सारणीयन (Hand / Manual
Tabulation) ,यांिýक सारणीयन (Mechanical Tabulation) .
 आज¸या आधुिनक काळात संगणक ÿणालीमुळे तÃयांचे िवĴेषण व िनवाªचन करणे
सहज श³य होते. Ìहणून यांिýकì सारणीकरणास संशोधनात महßवाचे Öथान आहेत.
तÃयाचे सारणीयन हे संÖकरण , वगêकरण व सांकेतीकरण झाÐयानंतर तÃयांचे
िवÔ लेषण व िनवªचन श³ य होते.Âयामुळे संशोधकास सरासरी, शेकडेवारी व सहगुणक
इ. बाबी सारणीवŁन ÖपĶ करता येतात.संशोधनाचे िनÕकषª हे संशोधन आराखड्याशी
िमळतेजुळते असतात. munotes.in

Page 180

िवपणन संशोधन - I
180  सामािजक शाľाकåरता सांि´यकìय संúह हे एक संगणकìय कायªøम (software)
असून ÂयाĬारे तÃयांची नŌद करणे, तÃयांचे ÓयवÖथापन करणे, संि´यकìय िवĴेषण
करणे, ÿभावी सादरीकरण करणे, इ. कामे केली जातात. या ÿणाली Ĭारे
संशोधनातील कोणतीही मािहती, फाईल चे आकृÂया, आलेख, टेबल, चाटª Öवłपात
सादरीकरण करता येते. दोन िकंवा अिधक चलामधील िवĴेषणाÂमक, वणªनाÂमक व
तुलनाÂमक सादरीकरण करणे श³य होते.
 संशोधनाची संपूणª मािहती उīोगसंÖथेला देÁयासाठी वेगवेगÑया ÿकार¸या
अहवालांचा उपयोग केला जातो. हे ÿकार मु´यत: सं²ापन ÿकारा¸या आधारवर केले
जातात. Âयानुसार मु´यत: तŌडी अहवाल, िलिखत अहवाल , तांिýक अहवाल व
सामाÆय अहवाल असे ÿकार पडतात . संशोधन अहवालामुळे संशोधनाचे फिलत
जगापुढे आणता येते. जे ²ान संशोधकाने पåर®मपूवªक उभे केलेले असते. ते जगाला
देÁयाने ²ानाचा ÿसार होऊ शकतो.
 संशोधन अहवाल हा संशोधन कायाªचा गोषवारा असतो. संशोधनातून िमळालेÐया
िनÕकषाªची मांडणी अहवालातून केली जाते. संशोधन अहवाल लेखन जसे शाľीय
पĦतीने Óहावयास हवे Âयाचÿमाणे हे लेखन कलाÂमकही असले पािहजे सवª
िशफारसी Ļा उīोगसंÖथेस ÿÂय± अंमलबजावणी करता येÁयाजोµया असाÓया.
थोड³यात िशफारशी करीत असतांना संशोधकाने सवª बाजूचा िवचार कłन Âया
Óयवहायª व तकªशुÅद आिण वाÖतववादी असतील यावर ल± ठेवावे.
४.१८ ÖवाÅयाय १) िवपणन संशोधन अहवालातील अंतभूªत बाबी कोणÂया आहेत ?
२) संशोधन अहवालाचे िविवध ÿकार ÖपĶ करा.
३) पåरणामकारक संशोधन अहवाल िलिहÁया संबंधीची मागªदशªक तÂवे ÖपĶ करा?
४) आदशª संशोधन अहवालाची वैिशĶ्ये कोणती ?
५) फरक ÖपĶ करा.
१. लोकािभमुख समजेल असा अहवाल आिण तांिýक अहवाल
२. तŌडी अहवाल आिण लेखी अहवाल
६) िटपा िलहा.
१. अहवालातील पåरिशĶे
२. अहवालाचा पाठपुरावा
३. अहवालांचे ÿकार
४. आलेख व नकाशांचे अहवालातील महßव munotes.in

Page 181

तÃयांचे िवĴेषण व िनवªचन
181 ७) पुढील संकÐपना सांगा.
१. संशोधन अहवाल ,
२. लेखी अहवाल ,
३. अहवाल आराखडा ,
४. संदभªसूची,
५. िशफारशी
८) तÃयांचे संघटन Ìहणजे काय ? तÃयांचे संघटन करीत असताना कोणÂया ÿिøया
कराÓया लागतात ?
९) अ) तÃयांचे संÖकरण कसे केले जाते ?
ब) तÃयां¸या संकेतीकरणाची ÿिøया ÖपĶ करा ?
१०) अ) संशोधनात तÃयांचे िवĴेषणासंदभाªत सारणीयन Ìहणजे काय ?
ब) तÃय िवĴेषणातील सारणीयनाचे महßव ÖपĶ करा ?
११) तÃयांचे वगêकरण Ìहणजे काय ? वगêकरणा¸या िविवध पĦती ÖपĶ करा.
१२) फरक ÖपĶ करा.
अ) मािहतीचे संकलन व मािहतीचे सांकेितकरण
ब) मािहतीचे वगêकरण व मािहतीचे सांकेितकरण
क) मानवी सारणीयन व यांिýक सारणीयन
१३) नमुना िनवड Ìहणजे काय ? िवĵसनीय नमुना िनवडीची वैिशĶे सांगा.
१४) नमुना िनवडीचे िविवध ÿकार ÖपĶ करा.
१५) नमुना िनवडीचे फायदे व मयाªदा ÖपĶ करा.
१६) टीपा िलहा.
१) तÃयांचे सारणीयन
२) तÃयांचे वगêकरण
३) तÃयांचे संÖकरण
४) सारणीयन पýक
५) तÃयाचे संघटन munotes.in

Page 182

िवपणन संशोधन - I
182 ६) तÃयाचे संÖकरण
७) तÃयाचे सांकेतीकरण
४.१९ संदभª सूची (LIST OF REFERENCES) १) Marketing management : Philip Kotler
२) Modern marketing management : Hari Govind Mishra
३) Marketing Research : Prin. N.G.Kale
४) Marketing research : Vinayak parlikar
५) Marketing research : Gracy D’souza
६) Marketing research : Rajendra nargundkar.
७) िवपणन संशोधन : ÿा. दीपक रावेरकर
८) िवपणन संशोधन ÓयवÖथापन : डॉ वाणी एम.एन. lulu publication
USA
९) सामािजक संशोधन : डॉ पु. ल. भांडारकर
१०) िवपणन संशोधन : दूर व मुĉः अÅययन संÖथा
: मुंबई िवधापीठ (माचª २०१७ मराठी )
११) िविवध वेबसाईट : www. Google search

*****
munotes.in

Page 183

12/8/22, 4:02 PMTurnitin Originality Report
https://www.turnitin.com/newreport_printview.asp?eq=1&eb=1&esm=0&oid=1975204998&sid=0&n=0&m=0&svr=35&r=32.50638046103458&lan…1/17 Similarity Index0%Internet Sources:0%Publications:0%Student Papers:0%Similarity by Source
12Marketing Research Paper I ( Marathi) byIdol University Of MumbaiFrom Marketing Research Paper I(T.Y.B.Com )Processed on 08-Dec-2022 15:53 ISTID: 1975204998Word Count: 77047
Turnitin Originality Report
sources:< 1% match (student papers from 03-Aug-2022)Class: T.Y.B.Com Assignment: Commerce Semester V- Marketing Marathi Version Paper ID: 1878358993< 1% match (Internet from 05-Dec-2022)https://degmateng.wordpress.com/2020/06/paper text:व िपणन सशं धोन पररचय INTRODUCTION OF MARKETING RESEARCH1पकŊरण सरंचन ◌ा १.० ईदद् िषट् ◌े १.१ पसŊत् वान ◌ा १.२ दȪपणन सशं धोन ऄथथ- वय् खाय् ◌ा १.३ दȪपणन सशं धोन चा वीदैद्शषट् ◌े १.४ दȪपणन सशं धोन चा ईा िशे व महतȕ् १.५ दȪपणन सशं धोन चा◌ीगरज १.६ दȪपणन सशं धोन चा ◌े क या ◌े १.७ दȪपणन सशं धोन चा ◌े दȪपणन दȢणथय माधय् ◌े महतव् १.८ दȪपणन सशंधोन चा ◌े फ याद ◌े १.९ दȪपणन सशं धोन चाय् ◌ामयथा द ◌ा १.१० दȪपणन सशं धोन चा वीय् पात् ◌ी १.११ दȪपणन सशं धोनता ली प याऱय् ◌ा/ टपप् ◌े १.१२ दȪपणन सशं धोन ता ली दȢत मीतत् ◌ा १.१३ भ रात यी दȪपणन सशं धोन मडंळ चा ◌ीवय् वासदाȨक मलुय् बा बात भदूȧक ◌ा १.१४ दȪपणन सशं धोन ता ली र जोग रा चाय् ◌ासधं ◌ी १.१५ दȢणयथ अध रा पधद्त ◌ी १.१६दȪपणन म दाद्हत ◌ीपधद्त ◌ी १.१७ महतȕ् चा ◌े फरक १.१८ तथय् चा ◌ीख णा /ईत̏लन १.१९ स रा शां १.२० सव् धाय् या ११.० उव िषट् ◌े (OBJECTIVES) १) दȪपणन सशं धोन चा ◌ाऄथथ समजले. २) दȪपणन सशं धोन चा ◌े ई िशे व घटक स̪षट् हइोल. ३) दȪपणन सशं धोन चा ◌ीवय् पात् सीमजनू घते याइेल. ४) दȪपणन सशं धोन चा ◌ीअवश̳कत ◌ाव गरज समज वानू घते◌ायइेल. ५) दȪपण ना ता ली र जोग रा चाय् ◌ासधं शी धोत ◌ायते ली. १.१ पसŊत् िना (◌ाINTRODUCTION) अजचय् ◌ाक णोतय्हा ◌ीव̳वस या चां ◌े यश पर् माखुय् ना ◌े दȪपणन व̳वसथ् पान वार ऄवलबंनू ऄसत.◌े गर् हाक चाय् ,◌ा ऄपकेष् ,◌ा गरज ,◌ापदŊद्तदद् िय ,◌ा समजवनू घउेन तय् पामŊ णा ◌े अजच ◌े ईतप् दाक वसत् ◌ू दȢदȧथत ◌ी सबंधं ◌ी दȢणथय व ध रोण ठरदȪतऄसत ता. य सा ठा ◌ी गर् हाक चां ◌ी व दȪपणन दȪषयक म दाद्हत ◌ी दȧळदȪण ◌े कर ती ◌ा वय् वास दाȨक ससंथ् ◌ा सततज ◌े पयŊतन् करत ता तय् सा दȪपणन सशं धोन ऄस ◌े मˤत याइेल. अजचय् ◌ा स̪धथा त̱क व ज गादद्तक कीरण चाय् ◌ा यगुता पतŊ̳के वय् वास दाȨक ससंथ् ना ◌ा सतत दȪपणन दȪषयक म दाद्हत ◌ी दȧळवणसे ठा ◌ी सशं धोन कर वा ◌े ल गात.◌ेअजचय् ◌ा गळके पाू स̪धचेय् ◌ा क ळा ता दȪपणन सशं धोन चा ◌े महतȕ् ऄनɄय् स धा राण अह.◌े ब जा रापठेचे ◌ा दȪसत् रा,ततंजŊञ् ना ता ली बदल व गर् हाक वतथन सतत बदलत ऄसलय् ना ◌े वसत् ◌ू दȢदȧथत ◌ी प सानू दȪतरण पायतं सवथ क̽तेर्चा ◌ी दȪदȪध पकŊ राच ◌ी म दाद्हत ◌ी कश ◌ी दȧळव वा ◌ी ह ◌ा एक पशŊन् ऄसत .◌ो सवथक ळा एकच म दाद्हत ◌ी ईपयगो ◌ी नसत.◌े सवथ तथय् ◌े ऄचकू व̳वदद्स̠त नसलय् ना ◌े सतत दȪपणन सशं धोन कर वा ◌े ल गात.◌े वय् वास दाȨक जगमाधय् ◌े “Market” अदद्ण “Marketing” ह ◌े द नो शबद् एक चा ऄथथा न ◌े व पारल ◌े ज ता ता. परतं ◌ू Market मˤज ◌ेदȪपण ◌ी (ब जा रापठे) ह यो तर Marketing मˤज ◌े दȪपणन ह यो. वसत् ◌ू दȢदȧथत पी सानू ऄदंद्तम ईपभ कोत् पायतंवसत् ◌ू व सवे ◌ादणेय् चा ◌ीदद् िय ◌ामˤज ◌े दȪपणन ह यो. Market दȪपण ची ◌ाऄथथ फकत् वय् पा रा ◌ीज गा ◌ादद्कंव◌ाब जा रापठेचे ◌ीज गा ◌ाह यो. ईद .◌ा फळ ब जा रा, भ जा ◌ी ब जा रा, क पाड ब जा रा आ य वारनु दȪपण ◌ी मˤज ◌े वसत्◌ू व सवे ◌ा खरदे ◌ी - दȪ िची जी गा ◌ाह यो. य वारनु, “सभं वाय् वय् पा रा व̳वह रा चा ◌े सपंणूथ पररक̽तेर् / भ गौ दोद्लकपदŊशे मˤज ◌े दȪपण ◌ीह यो”. “ईतप् दान दȪपण ◌ीमˤज ◌े ल को नां ◌ीएकतर् यणेय् चा ◌े ऄस ◌े दद्ठक णा क ◌ीजथे ◌ेmunotes.in